Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 297]

Kroniek
Wiel Kusters / Bestaat de dichter wel?

Sjoerd Kuyper (^o1952) schrijft poëzie in reeksen; ik ken van hem geen enkel ‘los’ gedicht. Daar komt bij dat ook zijn drie tot nog toe verschenen bundels een cyclische samenhang vertonen. Op het omslag van zijn laatste, Dagen uit het leven (De Bezige Bij, 1977), spreekt Kuyper zelf van een ‘trilogie’, waarvan de cyclus ‘Ik herinner mij Klaas Kristiaan’ uit zijn gelijknamige debuut (1974) het eerste deel uitmaakt en Handboek Voor Overleden Knaagdieren (1975) het tweede.

Wie zo aan samenhang hecht als Kuyper doet, en zijn gedichten in ware poëziestelsels onderbrengt, stelt daarmee een daad tegen dreigende desintegratie en dood, nog afgezien van de vraag of dit in de thematiek bevestigd wordt, - wat in het hier te bespreken werk zeker het geval is. Zulke dichters herinneren aan de man die, in De lotgevallen van Hugo Raes, de antidood wist te construeren: ‘Het werd een heldere, zonderlinge vorm uit het niets. Die mij het gevoel van een orkaan van macht en beheersing gaf. Ik zette hem in de woonkamer als een totem. De geometrische spanning was zo volmaakt dat het als gewichtloos, als een ballon in evenwicht was of bewoog. Ik bezat de ANTI-DOOD.’

Op zoek naar uitgebalanceerde structuren kan men wel nauwelijks voorbij aan het principe van de spiegeling. De opbouw van Handboek Voor Overleden Knaagdieren en Dagen uit het leven is erop gebaseerd. De volgorde van de ‘hoofdstukken’ in de eerste bundel is als volgt: na een openingsgedicht en een witte bladzijde eerst I, dan II (liedje plus gedicht), III, II (gedicht plus liedje), I en ten slotte een blanco pagina en een afsluitend vers. Spiegeling en cirkelgang tegelijk. Het begin- en slotgedicht refereren beide aan de titel:

Hij droomt

een Handboek Voor Overleden Knaagdieren. (9)

als de eeuwigheid een cirkel is van energie, kan
het dan zijn dat ik hier zelf over mijn schouder mee-
lees in het Handboek Voor Overleden Knaagdieren? (23)

[p. 298]

In Dagen uit het leven (5 cycli) hebben de tweede en vierde reeks dezelfde titel als de bundel in zijn geheel. De eerste (‘De ontmoeting’) wordt gespiegeld in de laatste (‘De dood’). De derde cyclus (‘De woorden’) vormt a.h.w. het punt van waaruit gespiegeld wordt. Nog een bijzonderheid: de bundel begint en eindigt met, in geheel verschillende gedichten, de woorden ‘Jouw naam’.

Ik heb al even aangeduid dat deze formele spiegelingen met hun antidood-implicaties overeenkomen met Kuypers thematiek. Uit Dagen uit het leven citeer ik:

De dood staat achter mij: - ‘Ik ga.’
Ik draai me om. Je bent de witte jongen
Die ik wegstal uit de dood. Je neemt mijn hand,
Leidt me naar de spiegel. - ‘Goed, ik ga mee.’

Het is mijn stem, jouw lippen bewegen.
Kruislings staan wij vastgeklonken aan elkaar.

- ‘Laat mij dan nu in jou gaan,’ zeg je,
Jouw lippen. Mijn lichaam schuift samen
Met het jouwe. Als eens en altijd nieuw (68)

De in dit gedicht tot stand gebrachte identificatie van de ‘ik’ en een uit de dood weggestolen ‘witte jongen’ werkt reminiscenties aan een gedicht van Gerrit Achterberg, ‘Sexoïde’, met de volgende beginregels:

Ik ben een man geworden met twee lijven,
nl. dat van mij en van mijn vrouw.
Als ik het voor het zeggen hebben zou
moesten zij eeuwig bij elkander blijven.

Daarover straks meer.

Sjoerd Kuyper heeft zich een eigen mythe geschapen. Klaas Kristiaan, de zgn. witte jongen (wit is de enige kleur die een duidelijke tegenhanger heeft), is een gestorven jeugdvriend, die in poëzie teruggespiegeld wordt, tot aan de rand van het leven. De dichter bedient zich daarbij van een truc met de tijd. Het citaat dat als motto aan Dagen uit het leven voorafgaat, kan dienaangaande iets verhelderen:

‘He put one of the papers in front of the glass and made five dots.

[p. 299]

“Now,” he said, “I want you to join those five dots up to make a W, looking only in the glass.”
The Wart took the pencil and tried to do as he was bid.
“Well, it is not bad,” said the magician doubtfully, “and in a way it does look a bit like an M”.’

Dit is een fragment uit The Once and Future King van T.H. White, in het Nederlands vertaald als Arthur, koning voor eens en altijd. Op het gegeven citaat volgt deze confidentie van tovenaar Merlijn (ik citeer uit de vertaling):

‘Gewone mensen worden vooruit in de Tijd geboren, als je begrijpt wat ik bedoel, en vrijwel alles gaat ook vooruit in de wereld. Dat maakt het voor gewone mensen heel gemakkelijk om te leven, even gemakkelijk als het zou zijn om die vijf stippen tot een W te verbinden als je ze voorwaarts zou mogen zien in plaats van achterwaarts en binnenste buiten. Maar ongelukkigerwijs ben ik aan het verkeerde eind van de tijd geboren, en moet ik van achteren naar voren leven, terwijl ik omringd ben door een hoop mensen die van voren naar achteren leven.’ (38)

Hoe belangrijk dit gegeven is voor Kuypers poëzie blijkt al uit het eerste gedicht van zijn eerste bundel:

een dichter wierp zijn woorden naar de wolken
hij boog zijn lichaam tot een cirkel in het zand

- wat terugvalt in de cirkel noem ik W
hij schreef de letter groot en zuiver met zijn hand

(enz.)

Klaas Kristiaan en de dichter bewegen zich in elkaars richting door de tijd. In het eerste deel van de ‘trilogie’ hoort de ‘ik’ over Klaas Kristiaan vertellen en leest hij twee brieven van hem. In het moeilijk te doorgronden tweede poëzieboek beschrijft hij hem. In deel drie spreekt hij hem aan (‘jij’) en valt hij ten slotte met hem samen.

Er is in dit verband echter één belangrijke complicatie. Moet Klaas Kristiaan wel worden opgevat als een autonoom personage? In de cyclus ‘De woorden’ lezen we:

[p. 300]

 

- ‘Soms denk ik dat ik je niet ken omdat ik

 

Je ben. Dan denk ik liever verder niet.’ (45)

De aanhalingstekens kunnen erop duiden dat we deze woorden moeten toeschrijven aan Klaas Kristiaan, met als consequentie de vraag: bestaat de dichter wel? Of, in de woorden van het achter op de laatste verschenen bundel geciteerde gedicht uit een toekomstig vierde deel:

Is dit mijn droom, of sta ik in de zijne?
Bevolken wij de nacht van hen die wij nooit kenden?

Het is al met al wel duidelijk dat we in het werk van Sjoerd Kuyper te maken hebben met een wezenlijk romantische poging om een diep geworteld dualisme op te heffen. Deze gespletenheid heeft ook iets van een tweeslachtigheid in de primaire betekenis van het woord. Niet voor niets citeerde ik uit Achterbergs ‘Sexoïde’. Twee citaten uit Dagen uit het leven om dit, ten slotte, toe te lichten:

Ik openbaar je de vrouw
Die ik zijn zal: de rechte
Die jouw cirkelgang omsluit. (16)

Er was een tijd dat ik mocht denken: Kijk, ik ben
Van marsepein. En als dat niet beviel, dan dacht ik:
Kijk, zilverpapier. Of een kaars, dan kon ik branden.
Jongen en meisje tegelijk; ik zoende m'n eigen handen. (43)