Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 292]

Kroniek
Hugo Brems / Erotiek en politiek - de vroege poëzie van Sybren Polet

Meer dan ooit staat de laatste jaren het werk van Sybren Polet in de belangstelling. Dat heeft veel te maken met het feit dat hij recentelijk onderdak gevonden heeft binnen een richting in de literaire kritiek en de reflexie over literatuur, na jarenlang omzwerven als niet te klasseren geval. Na het creatieve irrationalisme van de Vijftigers en de cultus van de afstandelijke verwondering om de werkelijkheid - twee hoofdstromen waarmee Polet zich niet wilde identificeren - is hij binnengehaald als voorbeeld van een auteur die bewustmaking op het oog heeft, die modellen ontwerpt voor een kritische interpretatie van de werkelijkheid.

In Gedichten I, verschenen als eerste deel van de verzamelde gedichten van Polet (De Bezige Bij, 1977), werden de bundels bijeengebracht, die in zijn poëzie de basis hebben gelegd voor die uiteindelijke erkenning. Het betreft Demiurgasmen (1953), waaruit een selectie, in licht herschreven vorm werd opgenomen, Organon (1958), ook deels herwerkt, Geboorte-Stad (1958), Lady Godiva op scooter (1960), en Konkrete poëzie (1962), nu herdoopt tot ‘Metakonkrete poëzie’, om verwarring met de visueel-concrete poëzie te vermijden. Ten slotte wordt ook de reeks gedichten ‘Organon II’, uit de jaren 1956-61, maar voor het eerst gepubliceerd in de bundel Illusie & illuminatie (1975) hier opgenomen. Persoonlijk zie ik niet zo goed de zin van de aanpassingen, herschikkingen e.d. waarin Polet zo uitblinkt. Sommige van zijn gedichten worden van de ene bundel naar de andere meegenomen, krijgen delen bij, enz... Variantenliefhebbers hebben daar natuurlijk een heerlijke kluif aan. Voor het beeld dat men als lezer van de dichter krijgt, brengt dat vooral mee dat Polet verschijnt als iemand die zijn eigen werk afstandelijk benadert, als een te ordenen, herschikbaar maar ook continu, overal in elkaar grijpend geheel. Met als gevolg dat het vroege werk herbetekend wordt vanuit het latere, in een proces van niet-aflatende wisselwerking. Gaat men als lezer met de dichter mee, dan moet men het andere werk minder lezen als stadia in de ontwikkeling dan als ruimtelijk perifere teksten in een synchroon geheel. Ook de ordening van de gedichten in deze verzamelbundel, omgekeerd chronologisch (zoals ook al in Persoon/Onpersoon), werkt die lectuur in de hand.

[p. 293]

We zullen dat dus niet doen, en het boek van achteren naar voren lezen, met de oorspronkelijke uitgaven ernaast. Het eerste gedicht uit Demiurgasmen, ‘Wind en vorm’, dat in de verzamelbundel niet opgenomen is, stelt twee betekenisvelden tegenover elkaar, die tot in het recente werk terug te vinden zijn, nl. dat van het worden, en dat van het zijn, vloeibaarheid en vastheid, beweging en stilstand, in een dynamische relatie en wisselwerking:

‘structuur houdt nog de huizen bij elkaar
maar nu de hitte reeds komt overstrijken
vloeit alles weerstandsloos ineen: gevaar!

En wij, een klomp gerekt wit gloeiend glas
ik wacht een wind, een die opnieuw zal vormen
(...)’ (Demiurgasmen, p. 5).

De omvorming, transformatie, die in dit gedicht verlangd en gevreesd wordt, is een hardnekkig motief, dat zelf nog aan allerhande metamorfosen onderhevig zal zijn. Het is o.m. herkenbaar in trefwoorden als ‘opstand’, ‘smelten’, ‘openschuiven’, ‘veren’, ‘rekken’, ‘nieuw’, ‘gummi’, enz.

Het is de dichter daarbij in de eerste plaats te doen om de toestand van ‘mogelijkheid’, de creatieve potentie die in dergelijke momenten aanwezig is. Gedichten als ‘Transparant’ (209) en ‘Wakker’ (211) geven daar het zuiverst gestalte aan: ogenblikken waarin de tegengestelde krachten van rust en beweging, structuur en chaos, elkaar in evenwicht houden, in de ‘actieve rust van een begin’ (209).

Datgene waar het in deze debuutbundel om gaat, wordt samengevat in twee nauw aan elkaar verwante gedichten, nl. ‘Centrale’ (217) en ‘In het Centrum’ (223). In beide gedichten is sprake van een opgehoopte spanning, een lading potentiële energie, die het leven ‘eindeloos weer doet beginnen’ (217), die de dingen doet trillen en veren van mogelijkheid, die ze in en uit hun vorm doet flitsen:

‘er stak een wind op in de kamer,
de kleine peer der lamp kreeg kieuwen,
de kachel, het behang,
de tafel zweefde,
en de pendule floot om adem
voor de konstante van zijn vorm.’ (223)

‘Polsslag’, ‘pulseren’, ‘veren’, ‘elastisch’ en vooral ‘ademen’ zijn de trefwoorden voor dit tot leven bereide universum. De ritmische, op en neer, in en

[p. 294]

uit gaande beweging is die van de adem, van het bloed, van het leven.

Die thematische beweging van adem en spanning, wind en vorm heeft zowel betrekking op de ik-beleving (als uitdrukking van de gevreesde en verlangde seksualiteit), als op een meer omvattende werkelijkheidsbeleving. Beide niveaus zijn al aanwezig in de titel Demiurgasmen, die een contaminatie is van ‘orgasme’ (de persoonlijk-lyrische pool) en ‘demiurg’ (de pool van de ambachtelijk ordenende creativiteit).

Het centrale motief van de spanning als mogelijkheid tot metamorfose, wordt in de bundel Organon verder gestoffeerd. Voor het eerst treedt hier, in het gedicht ‘Schaduw’ (175), de ‘kontramens’ op, geboren uit de schaduw van het ik en tot leven gewekt door de adem. De mens neemt hier zelf de beslissing om zijn schaduwzijde actief te beleven, om via compensatie te streven naar synthese. De ‘kontramens’ is een antwoord op het motto van H. Michaux, dat aan Demiurgasmen voorafging: ‘À cause de ce manque, j'aspire à tant’. Meteen wordt ook de compenserende, corrigerende functie veel duidelijker van de metaforisch gemetamorfoseerde stadsevocaties, b.v. in het gedicht ‘Organon’ (176): een metamorfose van ‘reumatisch’ naar ‘pneumatisch’, waarbij ‘op de plaats van benzinestations’ adempompen geplaatst worden, waar ‘ideeën om te eten’ zijn, en waar het heet:

‘In een buik vol zachte rode vogels en organen
een hard orgaan zijn met geluid’.

Zo onstaat een wereld naar het beeld en de gelijkenis van de adem:

‘een akwarium met milde vensters
om in en uit te gaan’.

De ambiguïteit van heel wat metaforen in deze bundel schijnt te suggereren dat de metamorfose- en synthesethematiek van Polet ontstaat als verhulling en/of extrapolatie van seksuele spanningen. Zelfs indien dat psychologisch-biografisch zo zou zijn, voor de lezer van deze gedichten liggen de zaken anders: dan maken seksualiteit en werkelijkheidsbeleving samen één geheel uit, waarbij de seksuele laag component en symbolische kern is van de vitale, niet-vervreemde, dynamische aanwezigheid in de wereld. Daardoor sluit Polet overigens aan bij een van de belangrijkste motievencomplexen uit de hele Vijftigerpoëzie. (Vgl. de gedichten ‘De stem - welke stem’ (178) en ‘Talitha koemi’ (180).)

Het is de dichter, de creatieve mens, die door zijn aanwezigheid alles bevrucht, een lamp ontsteekt. Hij is de nieuwe Christus, die het dochtertje van Jaïrus, de verstarde mens, weer tot leven wekt. Wie aan zijn woord, aan zijn aanraking deelneemt, completeert zich in contra-mensen, in dubbels; wat verstard was gaat weer leven:

‘een hij, een zo-maar-één, voorheen

[p. 295]

 

een standbeeld van bedwang: het ging

 

aan 't veren, langzaam veren, sneller’ (187).

De bundel Geboorte-Stad is de voorlopige bekroning van deze evolutie, die een synthese bereikt in het prachtige gedicht ‘Vleselijke stad’ (129-131): een opeenhoping van zowat alle beproefde sleutelwoorden in een positieve en duidelijk interpreterende samenhang. De droom van een dichterlijk (d.i. menselijk) bezield (d.i. belichaamd) universum is hier werkelijkheid geworden. Er ontstaat, doordat de mens naar buiten gaat, in de wereld, een ‘vleselijke stad’, die baadt ‘in een zacht vleselijk licht’.

In deze soort gedichten worden metamorfose en metafoor elkaars tegenhangers, op respectievelijk thematisch en stilistisch vlak. Wat de dichter in de stad zo waardeert is: ‘alle dingen staan er voor / andere dingen’ (125). De stad is een concreet aanbod van metaforiek, enkel wachtend op de dichter om gezien en verbeeld te worden. De dichter is immers ‘een gynecoloog’ een ‘voddenvanger’; ‘gemotoriseerd zoekt hij de los rondzwevende betekenissen bijeen’ (55). In het bekende programmagedicht ‘Demokratie’ wordt die metaforisch transformerende functie van het gedicht duidelijk gesteld:

‘Ik heb geen stad gebouwd maar een gedicht.
Gedichten zijn duidelijker dan steden’ (169).

Na zo'n thematisch en stilistisch synthetiserend hoogtepunt lijkt Polet wel uitgepraat. Toch slaagt hij erin herhaling te vermijden doordat enkele nog perifere motieven nu centraal komen te staan, en zo zijn poëzie een nieuwe impuls geven. Het betreft vooral de motieven van dubbelgangers, personages met zwevende, invulbare identiteit, en als keerzijde daarvan, de osmose tussen ik en buitenwereld. Alle drie die motieven hebben als centrale functie de idee van openheid en flexibiliteit, voortdurende hergeboorte uit te drukken. Typisch daarvoor zijn o.m. de cyclisch-epische gedichten ‘Met gesloten ogen op reis’ (146-156) en ‘Detective’ (160-168): op de vlucht voor fixatie metamorfoseert het personage zich aan een onwaarschijnlijk tempo in de meest bizarre gedaanten, zonder zich ergens blijvend met zijn vorm te identificeren. Elders beleeft de mens het hele wereldgebeuren in zijn lichaam, wordt hij ‘de geïllustreerde mens’, die meer een sociaal dan een psychologisch ik is.

Centraal staan daarbij altijd de gedachten van bewegend leven en democratie, als elkaars voorwaarden en spiegelbeelden: erotiek en politiek. Democratie als de evenwaardigheid van de ongelijksoortige, wisselende gedaanten, als de mengeling van taalregisters, als de anti-autoritaire relatie die het gedicht de lezer voorstelt, als afwijzing ten slotte van alles wat de levende mens niet als enige maatstaf erkent.

Alleen wat dichtbij, veranderlijk en vergankelijk is, is de moeite waard.

[p. 296]

Wij zijn

‘de eenvoudigen van lichaam
van wie gezongen is
dat zij de aarde zullen erven’ (103).

Dat laatste citaat is afkomstig uit Lady Godiva op scooter, een bundel die vooral afwisseling brengt, doordat de vrij abstracte, theoretische thematiek hier verlevendigd wordt door toepassing op een heel concrete liefdesverhouding. Speelsheid en emotionele inbreng zorgen ervoor dat deze gedichten soms heel wat dichter bij de lezer liggen dan het voorgaande werk. Vooral ook dan het volgende, nl. de (Meta)konkrete poëzie, die in de vorm van een poëtisch-programmatische bezinning deze eerste periode van Polets ontwikkeling afsluit.

‘Een funktie zijn van al wat niet fungeert’ luidt een van de motto's van de bundel. En hij stelt zichzelf als opdracht: ‘Verstrek een bizonder voedzame poëzie’ (36). De dichter wordt dan een soort ontwikkelingshelper, een bouwer, een landarbeider, een sociaal werker. Hij is, precies om die taak te kunnen vervullen, metamorfoseerbaar in al wat menselijk is. Hij is een verhevigd, rusteloos bewustzijn, dat verbindingen demonstreert met alle lagen van de werkelijkheid. Die didactische, ietwat paternalistische instelling van de dichter, die de lezer bij het handje (het bewustzijntje) neemt om hem de echte werkelijkheid te tonen, komt in deze bundel wel eens storend over. Daarom werd het hoog tijd dat Polet zijn bezinning op werkelijkheid en schrijverschap kwijt kon in een heus essay: Literatuur als werkelijkheid. Maar welke? (1972).

In de inleiding van deze kroniek constateerden wij dat Polet zich als dichter met geen stroming kan identificeren. Die bewuste weigering ergens mee samen te vallen, is ook een van de formuleringen waarmee het hoofdthema van deze poëzie kan worden omschreven. De gedichten waarin die beweeglijkheid, dat elastisch veren helemaal metaforisch tastbaar geworden is, zijn zowel door hun intrinsieke poëtische kwaliteit, als door hun eigengereidheid uit de hedendaagse Nederlandse poëzie niet meer weg te denken.