Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 204]

Kroniek
Jos van Damme / Boris Pilnjak weer thuis

In een eerder beperkte oplage van 30 000 exemplaren werd verleden jaar te Moskou eindelijk een keuze uit het werk van Boris Pilnjak gepubliceerd. De commissie ad hoc heeft er twaalf jaar voor nodig gehad... Het stevig boekwerk van 700 bladzijden, dat naast de bekende roman Het naakte jaar (‘Golij God’) ook 23 kortverhalen en het verslag van een door de auteur ondernomen Amerika-reis bevat, zal voor de gemiddelde sovjetlezer wel een haast niet te vinden rariteit op de boekenmarkt zijn, voor de westerling met vrienden in de Sovjetunie een hogelijk gewaardeerd relatiegeschenk, zoals het ook met de in Moskou gepubliceerde poëzie van Mandelsjtam, Pasternak of Achamatova het geval is.

Met de publikatie van deze ‘misschien wel de meest volslagen verzwegen naam in de sovjetliteratuur, de meest systematisch uitgevlakte auteur’ (Ch.B. Timmer) wordt opnieuw, twintig jaar na de rehabilitatie, een van de beruchte ‘witte vlekken’ in de officiële literatuurgeschiedschrijving voorzichtig ingekleurd.

Boris Pilnjak won faam en populariteit in die sprankelende jaren twintig, toen in de Sovjetunie nog een bloeiend literair leven mogelijk was, als de misschien meest adequate vertegenwoordiger van het experimenteren met nieuwe prozavormen, het zich afzetten tegen klassieke verworvenheden, een innovatiedrang in eenklank met de grote, historische ommezwaai die de revolutie geweest was. In 1894 geboren (evenals zijn grote tijdgenoot I.E. Babelj) als zoon van een veearts van Duitse origine (Pilnjak is een pseudoniem voor Vogau), studeerde hij economie en begon op 21-jarige leeftijd verhalen te publiceren. De beruchte roman Het naakte jaar verscheen in 1921 in Leningrad en in 1922 in Berlijn, gelijktijdig met de Franse vertaling bij Gallimard. Wanneer het sovjetregime zich stabiliseerde, in de jaren van de N(ieuwe) E(conomische) P(olitiek), was Pilnjak reeds enorm populair, de onbetwistbare leider der jonge avant-garde.

Hij behoorde tot de met de elegante term ‘reisgezellen’ aangeduide, ideologisch onvaste en pluriforme groep, door de nieuwe machthebbers voorlopig geduld, maar waarvan het lot bepaald was: meedoen of ten onder gaan. De moeilijkheden begonnen in 1926, toen het maandblad ‘Novyj Mir’

[p. 205]

werd geconfisqueerd om een verhaal van Pilnjak, dat al te doorzichtige politieke allusies bevatte. ‘Het Verhaal van de Maan, die niet kon worden uitgeblazen’ tekende een nauwelijks verholen portret van Stalin als onaflaatbaar intrigant en suggereerde dat de dood van Froenze, een vooraanstaand militair leider uit die dagen, wel eens een medisch geënsceneerde moord kon zijn. Opgeschrikt door de ontstane herrie publiceerde Pilnjak een voorzichtige zelfkritiek, maar het incident zou later zwaar doorwegen. Al was zijn politieke reputatie niet van de beste, toch kon men aan zijn talent niet voorbij: de zeer produktieve auteur (in 1929 reeds verscheen zijn verzameld werk in acht delen!) werd voorzitter van de Moskouse afdeling van de Schrijversbond. Ongelooflijk naïef en bijna uitdagend - in de wereld van de politiek was Pilnjak een reine dwaas, met een bijna feilloos instict voor politieke blunders - publiceerde hij in 1929 een nieuwe roman, Mahoniehout, in Berlijn, wat de aanleiding vormde tot de eerste grootse rel (Pilnjak zelf gebruikte het woord ‘klopjacht’) wegens het buitengaats publiceren van literair werk (samen met hem werd ook Zamjatin geviseerd, die hetzelfde gedaan had met zijn utopische roman Wij), maar vooral om de voorstelling van de revolutie in het boek. Een publikatie in het buitenland was immers in die dagen niet zo ongewoon. Om de auteursrechten in het Westen te vrijwaren, diende een auteur zijn werk minstens één dag vóór de publikatie in eigen land in het buitenland uit te geven. Tot dan toe werden zulke publikaties ook door de sovjetregering als een welkom tegenwicht voor de wassende stroom emigrantenliteratuur gezien. Nu echter raasde een storm van verontwaardiging door de officiële pers, het substantief ‘pilnjak’ werd het equivalent van ‘anti-sovjetschrijver’. Het kostte de auteur zijn voorzitterschap.

In een wanhopige poging om zich aan te passen heeft Pilnjak de ‘aansporingen’ om op reis te gaan aanvaard. Hij was overigens, zoals hijzelf bekende, een auteur met weinig verbeelding, die vasthing aan persoonlijk beleefd materiaal. Hij reisde in Japan en China, ging in 1931 naar Amerika, liet ‘welgevallige’ reisindrukken verschijnen: het Amerikaanse imperialisme is een klassieke zondebok. Het mag echter niet baten. Hij voelt wat er op komst is, hoopt tegen beter weten in. In 1937 leeft hij zonder inkomen, zijn bezittingen te gelde makend, verbeten doorschrijvend en elk voltooid hoofdstuk in de tuin van zijn datsja te Peredelkino begravend (zijn derde vrouw, na acht jaar strafkamp uitgezeten te hebben, zal ze daar weten terug te vinden), zijn archief vernietigend. Hij wordt gearresteerd en verdwijnt spoorloos. Het voorwoord bij de pas verschenen selectie uit zijn werk omschrijft het elegant: ‘Het literaire leven van Boris Pilnjak werd in 1937 afgebroken. Hij stierf op 9 september 1941.’ Er bestaan getuigenissen dat

[p. 206]

hij reeds in 1937 als ‘Japans spion, terrorist, saboteur en trotskist’ gefusilleerd werd...

Sindsdien vermeldt geen enkele officiële literatuurgeschiedenis nog zijn naam, geen bibliotheek leent zijn werk uit, elke van hem op te sporen bladzijde is vernietigd. Tot men, zoals ook al met b.v. Mandelsjtam, Boelgakov, Platonov e.a. gebeurd is, aan het toch niet meer te stuiten undergroundsucces van de zeldzame geredde en vlijtig gekopieerde exemplaren voorbijkan en voorzichtig, met kleine dosis - voor Pilnjak begon het met de publikatie van een hoofdstuk uit een onuitgegeven roman De Zoutschuur in het tijdschrift ‘Moskva’ in 1964 - de lezer het werk van deze, ondanks zijn rehabilitatie, nog steeds met het odium ‘volksvijand’ beladen martelaar voorzet. Illustratief daarvoor is wel de late publikatie van het nu verschenen boek, veelzeggend, zo al niet veel verzwijgend, eveneens het onmisbare voorwoord, waarin de lezer omstandig op het hart gedrukt wordt hoe hij met dit proza verder moet: ‘Het werk van Pilnjak’, schrijft de inleider, ‘onderscheidt zich door schreeuwende tegenspraken, ontwikkelt zich zigzagsgewijs (...) Veel van wat in het leven gebeurde, begreep Pilnjak niet en daarom maakte hij fouten van esthetische en politieke aard. (...) Maar voor ons is deze schrijver interessant niet om zijn foutieve werken, die de sovjetologen zo graag op het schild verheffen en voor hun onverwikkelijke doeleinden trachten te gebruiken, maar hierom, omdat hij zijn tekortkomingen overwonnen heeft, afgezien heeft van het modernisme, de zijde van het realisme gekozen heeft, zijn werk verrijkt heeft met de socialistische ideologie.’

Ook aan het slot van het boek heeft de samensteller commentaar voorzien, waarin het citeren van toendertijdse negatieve kritieken breed uitgemeten wordt. Je kan nu eenmaal niet voorzichtig genoeg zijn...

Pilnjak is vooral de auteur van Het naakte jaar, dat het jaar 1919 uitbeeldt, de ‘Stunde Null’ van de revolutie, de cesuur tussen een alles vernietigende storm, die voorbij is, en de nieuwe tijd, die zich reeds aftekent, de revolutie niet als gebeuren, maar als labiele toestand. Het naakte jaar speelt in een kleine provinciestad ergens in Midden-Rusland, ‘meer dan duizend verst van overal verwijderd’. Het is geen coherent verhaal, episodisch duiken namen op als in een kroniek, segmenten van lotgevallen, groepen scènes die hun autonomie bewaren, onderling zelfs van plaats verwisselbaar zijn. In eenklank met het onderwerp, de grote kolkende moerlemeie die de revolutie is, schept Pilnjak immers een revolutionaire vorm die deze veelzijdigheid dient uit te beelden, schrijft een nieuw, experimenteel proza, ritmisch-ornamentaal, metaforisch overladen, in een moeilijke taal, een bewust

[p. 207]

mengsel van archaïsmen, revolutionair jargon, dialect en verheven literair woordgebruik. Hij creëert een uiterst open verhaalvorm, met willekeurig aaneengeregen berichten, brede stemmingsbeelden, in de tekst gemonteerde documenten, uittreksels van kronieken, opschriften, historisch-filosofische gesprekken, losse, onaffe gedachtenfragmenten, een roman zonder enige organische aanvang of slot. Het geheel maakt de indruk eerder de nota's van een talentvol schrijver te zijn dan een afgewerkt literair produkt, ‘a textbook of literary devices, and one from which Pilnyak's contemporaries studied their craft’, zoals Edward J. Brown het omschrijft.

In zeven hoofdstukken (plus een inleiding en een slot, die eigenlijk twee supplementaire hoofdstukken zijn) wordt de revolutie lyrisch gekenschetst als een razende sneeuwstorm. Zo bestaat hoofdstuk VII slechts uit de volgende tekst:

Hoofdstuk VII.
(Het laatste, zonder titel).
Rusland.
Revolutie.
Sneeuwstorm.

Het beeld van de sneeuwstorm is, ook in zijn later werk, Pilnjaks literaire signatuur geworden.

De visie van Pilnjak wordt gekenmerkt door een duidelijk herkenbare cultus van het verleden, die drijft op een sterk mystieke en messianistische onderstroming. Voor deze gedesillusioneerde revolutionair - duidelijk aanvoelbaar is zijn sympathie voor het echte communisme van de eerste morgen van de revolutie - is de revolutie verschenen als de triomf van het anarchistische, sectarische Rusland over een staatsvorm van westerse import, als de uitdrukking van de oerangst van de Russische mens voor elk centralisme, organisatie, technische vooruitgang, elke verstedelijking, als de laatste der grote boerenopstanden die zijn vaderland gekend heeft, als de illustratie van de hunker naar een archaïsch slavofiel democratiebegrip. Opvallend is Pilnjaks verachting voor de Russische intelligentsia als produkt van de westerse beschaving en zijn beklemtoning van het Aziatisch element in Ruslands ontwikkeling. Een van de romanfiguren, Gleb Ordynin, telg van een tenonder gaand vorstengeslacht, ziet het aldus: ‘De weg van de Europese cultuur leidde recht naar de oorlog, in het jaar veertien kon die oorlog losbreken. De mechanische cultuur verloor de cultuur van de geest uit het oog, het geestelijke. (...) De Europese cultuur zit in een slop. (...) Onmiddellijk na de eerste dagen van de revolutie ging Rusland in levenswijze,

[p. 208]

karakter, in zijn steden, de weg naar de zeventiende eeuw op. (...) De revolutie, de volksopstand, had geen import vannode. De volksopstand... Ze kwamen aan de macht en creëerden hun eigen waarheid, echte Russen schiepen echte Russische waarheid. En dat is een zegen! De hele geschiedenis van het Rusland der boeren is de geschiedenis van het sectarisme. Wie zal in deze strijd winnen: het mechanische Europa of het sectaire, orthodoxe, geestelijke Rusland?’ De oude boer Jegorka houdt vol: ‘... er is geen enkele internationale, enkel de Russische volksrevolutie, een opstand en niets anders’, en de koopmanszoon Donat bevestigt: ‘Daarom hebben we geen enkele vorm van regering nodig en bijgevolg geen oorlogen. Petersburg is een soort schurft. Ik durf aannemen dat het volk het best zal leven zonder betutteling, het zal de tijd vinden om te rusten en na te denken.’

Het naakte jaar tekent goyeske taferelen van onzeglijke ellende. Overal is de honger, de ziekte, de dood aanwezig. ‘In de stad is de honger, in de stad is verdriet en vreugde, in de stad zijn tranen en gelach. Boven de stad trekken de lentes, de herfsten en de winters. Over de nieuwe weg kruipen de hamsteraars, de pokken en de tyfus.’ Maar overheersend is het geloof in de zuiverende kracht van deze catharsis: ‘Kijk rondom u: in Rusland is nu een sprookje aan de gang. Sprookjes ontstaan door het volk. De revolutie ontstaat uit het volk; de revolutie is begonnen als een sprookje. Is de honger dan niet sprookjesachtig en is de dood niet sprookjesachtig? Sterven de steden niet sprookjesachtig, verdwijnend naar de zeventiende eeuw, en worden de fabrieken niet sprookjesachtig herboren?’ Met epische rust wordt aldus over individuele lotgevallen heengestapt om een symbolisch veralgemeend beeld te geven van de revolutionaire baaierd.

Het sterkst is Pilnjak in zijn landschaps- en natuurbeschrijvingen, waar de hele eindeloosheid en weidsheid van Rusland in woont, de zwaarmoedigheid van dorpen en velden, tegen een ‘unheimliche’ nachtelijke ondergrond, waar de natuurgeesten der volkse verbeelding hun geheimzinnige wegen gaan. Gepaard met deze woordeloze macht der Russische natuur, het elementaire en archaïsche karakter ervan - vele beelden zijn telkens herhaalde, woordelijk identieke leidmotieven - gaat de laconieke grootheid en onverbiddelijkheid der revolutie.

Het naakte jaar is geen onberispelijke roman, wel een merkwaardige proeve van originaliteit, dientengevolge een teken van tegenspraak en niet alleen op ideologische gronden. Ofschoon Pilnjaks later werk niet die doorgedreven, modernistische trekken vertoont, is een van de bronaders van zijn inspiratie toch steeds de bewondering geweest van het eigenzinnige, aan zichzelf getrouwe leven van het individu of (in zijn reisreportages) van de eigenheid van een heel volk. Pilnjak geloofde oprecht dat een kunstenaar

[p. 209]

vrij moest zijn in zijn literair werk. De laatste vijftien jaar van zijn leven trachtte hij wanhopig een modus vivendi te vinden t.o.v. de steeds beklemmender eisen der nieuwe werkelijkheid, die zich beriep op een proletariaat dat in Pilnjaks visie als ‘stedelijk’ element nooit de zegelbewaarder van Ruslands authenticiteit kon zijn. Het is verheugend dat het werk van deze naïeve extrovert met het viscerale talent thans weer in het bereik van de sovjetlezer gesteld werd.