Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 201]

Kroniek
Marcel Janssens / J.E. Daele en de vaderfiguur

De volledige titel van het jongste boek van Jan Emiel Daele, uitgegeven bij Manteau, luidt: Je onbekende vader, een stukje autobiografie & een verhaal vol vergiffenis en verlangen. Een roman. (Dat was de moeite van het overtikken waard.) Ook Daele lijkt dus expliciet de autobiografische toer op te gaan - een trend die in het spoor van de documentaire en reportageroman ook bij ons steeds vaster vorm krijgt. Met ‘expliciet’ wordt bedoeld dat de schrijver zonder doekjes ik zegt (blijkt te zeggen) en de lezer verzoekt dat te geloven. Bij J.E. Daele ligt de verhouding toch wat ingewikkelder. Noemt hij zijn tekst over de onbekende vader immers niet ‘een stukje autobiografie’, te voegen bij ‘een verhaal’, wat tezamen ‘een roman’ vormt? Die complicerende ondertiteling is een waarschuwing om het vertellende ik toch niet te letterlijk als autobiografisch ik naar de auteur J.E. Daele te laten doorverwijzen. Het schrijven zelf werd daartoe immers te zeer gethematiseerd in dit boek. Zeker, Je onbekende vader is in eerste instantie een enquête van een 33-jarige zoon die op speurtocht gaat naar de identiteit en levensloop van zijn vader, 15 jaar na diens dood. Dat is het boek ongetwijfeld, en die enquête wordt ook psychologisch gemotiveerd doordat de zoon J.E. Daele in 1961, toen zijn vader stierf, maar 18 jaar was en hij zijn vader eigenlijk slecht gekend heeft. Zijn boek is een poging om met scherven allerhande ‘een beeld te herstellen van wat nooit een beeld is geworden en geweest’ (21). ‘Ik heb jou nooit gekend’, zegt de zoon (38). Zo fungeert zijn tekst op de eerste plaats als een recherche, gesteld in de jij-vorm en tot de vader zelf gericht, met als doel de reconstructie van een leven in zijn feitelijke en psychische aspecten, en dat op basis van zo betrouwvol mogelijke, hoewel vaak subjectieve en persoonlijke, getuigenissen. Op dat niveau zitten we dus ongeveer veilig in ‘een stukje autobiografie’.

Toch blijkt die onderneming in hoge mate ambigu te zijn. Reeds op de eerste bladzijde, waar de drieëndertigjarige ik-schrijver zichzelf introduceert bij de lezer, staan de betekenisvolle woorden die als een leidmotief terug gaan keren: ‘ik ben verworden verwoord’ (5). De onderneming wordt radicaal als een te schrijven project ervaren, gesitueerd in het domein van het schrijfbare en dus ook on-schrijfbare, het machteloze en hopeloze verwoorden.

[p. 202]

Daaraan herinnert de autobiografische ik-zegger voortdurend, als het ware om zijn eigen deskundigheid en betrouwbaarheid als historisch getuige in de weegschaal te leggen, met twijfels te omzwachtelen, literair problematisch te maken. Hij laat de vader tegelijk verschijnen én verdwijnen (9), hij bekent zich al schrijvende tot de vader en verloochent hem (11), hij wil hem verwoorden maar niet vermoorden (24), op het eind heeft hij de vader ‘afgebouwd, opgebouwd’ (151).

De epistemologische ambiguïteit van het schrijfproject dat niet anders kan verlopen dan als trouw én ontrouw, tekening én vertekening tegelijk, gaat gepaard met nog een andere ambiguë verhouding op het psychische vlak. De ik-schrijver haat de jij-figuur niet en hij bemint hem niet, hij scheldt op hem maar trekt die woorden halvelings terug, hopeloos geblokkeerd tussen binding en zelfstandigheid. Hij schimpt op de ‘autoritaire stommeling’, ‘naïeve dwazekloot’, ‘stomme lepralijder’, maar door zó de vader uit te drijven schrijft hij hem nog niet weg en schrijft hij zich nog niet vrij. Wél overtreedt hij met dit hopeloze geschrijf een aantal drempels die hij tot zijn drieëndertigste als taboe heeft ervaren. Veel, laat staan te veel over de vader vernemen is altijd verboden geweest en daar had de zoon altijd angst voor, want de vader liet zich niet kennen aan de zoon. Dit geschrift doorbreekt evenwel het taboe van het weten. De zoon gaat te veel weten, wat de onbekende vader ontluistert. Maar het weten laadt meteen schuld, spijt en schaamte op de zoon, zoals de vader vroeger met zijn vreselijke grimassen en grijnzen de zoon met schuldgevoelens overlaadde en mak maakte. Zo bestendigt het schrijven van deze tekst een relatie van schaamte en schuld, evenzeer als dat die tekst een (macheloze, hopeloze) poging tot zelfbevestiging vanwege de zoon is. We zitten op dit vlak dus volop in de ambiguïteit geklemd. De tekst over de vader die de zoon schuld inpompte en angstig maakte, is niet in staat de vader in die mate te kennen, transparant te maken dat schuld en angst finaal zouden kunnen worden weg-geschreven. De tekst zelf, waarin het schuldige weten plaatsvindt, pompt nog schuld in. Hij is een relaas over ‘littekens en wonden’ (69) en dekt die als schriftuur niet toe. Van de vader geneest hij niet.

Verstrikt in dat machteloze schrijfproject, noemt de ik-schrijver zijn tekst ten slotte maar onomwonden een roman: ‘Het boek noem ik opzettelijk een roman, omdat ik niet kon en/of wilde aanspraak maken op exactheid, objectiviteit en volmaaktheid, wat ik onder andere ook met verschillende literaire middelen heb proberen uit te drukken. Elk woord in dit boek proclameer ik tot literatuur’ (150). Dat zat al in het ‘verworden verwoorden’ van de eerste bladzijde. De ik-schrijver reconstrueert niet alleen de persoonlijkheid van de vader, maar tracht ook de historische context uit te tekenen,

[p. 203]

d.w.z. het politiek zeer bewogen interbellum in Vlaanderen. De zoon komt allerlei te weten over de politieke overtuigingen van zijn vader voor en tijdens de oorlog, en over de naweeën daarvan tijdens de repressie. Dat compliceert de vader/zoon-relatie nog meer. De zoon staat immers vreemd tegenover de Vlaamsnationalistische overtuiging van de vader, ook tegenover diens katholiek geloof en kleinburgerlijkheid. Maar het échte, authentieke en verlossende antwoord op al die vragen en twijfels zou van de vader zelf moeten komen. Het machteloze geschrift blijft in een web van twijfels hangen. Vandaar de uiteindelijke betekenis: dit is maar een roman. De moeder kan in die context het laatste woord krijgen in de vorm van een brief aan de zoon - een brief die netjes gedateerd is, alsof het een authentiek document uit het ‘stukje autobiografie’ gold, maar waarvan niettemin elk woord tot literatuur geproclameerd dient te worden. Die brief, ambigu literair, bezegelt het statuut van de hele tekst als ‘roman’.

Zoals in het proza van J.E. Daele vaak voorkomt, bevat deze tekst talrijke lyrische passages die in een bewerkte poëtische stijl gesteld zijn. In elk hoofdstukje komt als een refrein een kindheidsherinnering voor. Daar vooral laat de ik-schrijver zich gaan in zijn karakteristieke troetelstijl vol diminutieven en neologismen. Melodramatisch sentiment is aan die passages niet vreemd. In andere passages, waar hij heel dicht tegenover de jij-figuur van de tekst staat, doet de schrijver vrij pathetisch. Dergelijke overdosis van gevoeligheid, al of niet opgenomen in de vaart van een emotioneel aangedreven schriftuur, heb ik in vroegere prozateksten van Daele nog geconstateerd. Van zo'n gevoelig vorser valt geen zakelijk rapport over de levensloop van de vader te verwachten, wel, zoals gezegd, een roman met alle dubbelzinnigheid van dien. In de lijn van zijn emotionele betrokkenheid bij zijn schrifturen liggen elders hoggedravende fragmenten waar net iets te zwaar aan getild wordt. Wie de woorden zo los laat komen, vervalt vlug in verbalisme. Een meer zakelijk gehouden toon in de reportagegedeelten contrasteert met de lyrische hoofdtoon van de tekst als geheel.