Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 189]

Kroniek
André Demedts / Proza uit het Noorden

Maurits Mok, Het feest. Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage/Rotterdam, 1977. 186 blz.

Martin Boelens, Vraag naar vroeger. Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage/Rotterdam, 1977. 175 blz.

Jan Cartens, Dat meisje uit München. Uitgeverij De Fontein, De Bilt/ Westland, Merksem. 208 blz.

Waarschijnlijk is Maurits Mok (^o1907) velen beter bekend als dichter van fel bewogen epische poëzie dan als prozaïst. Niettemin publiceerde hij vorig jaar onder de titel Het feest een bundel met negen verhalen. Het feest van Hercules is het langste stuk uit de reeks, de beschrijving van een feestavond door een toneel- en ontspanningsvereniging ingericht, waarop de dorpselite praalzuchtig en in het volle besef van haar waardigheid bijna voltallig aanwezig is. Vanzelfsprekend dat de bijeenkomst plechtig met een hooggestemde toespraak begint, maar naargelang het later wordt zinnen en manieren heelwat losser worden. De eigenaar van de zaal mist wel enige eerbied voor zijn publiek. Hij mompelt binnensmonds over plebs, rotsmoelen, een vrouwelijk rund, wormstekige middenstandsmoot, het gramstorige vee, de hele bende die hem ergert ‘omdat men van niemand zorgzaamheid voor andermans goed mocht verwachten.’

Nochtans vindt hij die bekommernis zeer gewenst, zo niet noodzakelijk, daar hij slechts oppervlakkig de min of meer bouwvallige zaal, onlangs door hem overgenomen, met kunst- en vliegwerk toonbaar gemaakt heeft. Misschien is het zo dat ook de zielloze dingen niet voor boze grillen gespaard zijn, want nauwelijks is het feest afgelopen of er grijpt een instorting plaats, die delen van muur en plafond, een luchter en ‘een aantal garven, godinnen en andere bloeiende voorstellingen’ ten brijzel werpt. De ramp levert nochtans iets goeds op: Thea Hoven, een kind-meisje, komt aanzetten om haar vergeten tas te vinden en valt door al de drukte om de verwoesting ‘in de armen van Han de jonge kelner’. Er is bovendien een achtergebleven klant die meent: ‘Die rommel had geen beter lot verdiend dan in puin te vallen. Per slot was de wereld nog zo kwaad niet.’

Laat maar vergaan wat niet deugt! Mok zal het verhaal met zijn overdrachtelijke betekenis op een ongeluksdag geschreven hebben, want wat er verder in zijn bundel te lezen staat veraadt een milder, eerder tot weemoed geneigd gemoed. Zo zegt hij in Een kouwelijke man: ‘Slechtheid is meestal niet anders dan domheid. Die twee zijn in ieder geval onafscheidelijk met elkaar verbonden.’ (168). Wat ons in zijn werk het meest getroffen heeft

[p. 190]

is, naast de rustige met veel taalschoonheid uitgeschreven stijl, de verstrengeling van verbeelding en nauwkeurige waarneming. In die zin zijn La Lorraine en Wakkerman, waarin elementen van de nouveau roman en het surrealisme tegelijk voorkomen bijzonder geslaagd. Merkwaardig is ook Attesten om de figuur van de dokter, die zich als de beschermer van vier bordeelmeisjes opwerpt en het fantastische Ratten, waarin het gruwelijke van de inhoud alleen aangeduid en niet breedvoerig uitgestald wordt.

Martin Boelens droeg alsnog een onbekende naam, Vraag naar vroeger is zijn eerste verhalenbundel. Wij laten even zijn uitgever aan het woord: ‘Wat doe je als je in de bloei van je leven bent, alle emigratieplannen rond hebt en plotseling te horen krijgt dat je ernstig ziek bent? Martin Boelens greep naar de pen en blijkt dan over een verrassende verteltrant te beschikken.’ Daarop volgen beschouwingen over de optimistische inhoud en volkse taal van zijn werk. Daar kunnen wij inkomen als wij de betekenis van de gebruikte bijvoeglijke naamwoorden wat meer mogen schakeren en ook een woord over de literaire waarde van de teksten uitbrengen.

Een eerste vaststelling bij het lezen van Boelens ‘verhalen is dat hij ernaar gestreefd heeft door de oorspronkelijkheid van zijn onderwerpen de aandacht te boeien. Het best gevonden in dat opzicht is De Boom der Kennis. Een helderziende jongen die niet lang meer zal leven, schrijft een brief aan een professor patholoog-anatoom waarin hij zijn geschiedenis vertelt. Zijn moeder is bij zijn geboorte overleden en zijn vader, een streng gelovig calvinist, heeft hem in de vreze des Heren opgevoed. Met het te voorziene gevolg, onontwijkbaar in de nu gangbare literatuur, dat God voor hem ‘de grote krentenweger’ van allerlei zonden en schulden wordt, die hij dus naar het oud ijzer verwijst.

Meer belangstelling boezemt hem de figuur van zijn moeder in. Bij een bezoek aan het kerkhof blijkt dat er op haar graf een wilg gegroeid is, die zich met haar lichamelijke overblijfselen moet hebben gevoed. De grafmaker beaamt de praatjes die haar zoon heeft opgevangen, dat zij over paranormale eigenschappen beschikte. Nu blijkt ineens dat hij zulks van haar erfde, want hij ziet duidelijk een hand boven de boom die hem van zijn begaafdheid bewust maakt. Voortaan kent hij de toekomst, weet wat er gedaan zou moeten worden om rampen en leed te voorkomen, maar niemand wil hem geloven. Alvorens vroegtijdig te sterven, wenst hij dat de wetenschap het orgaan zou opsporen dat zijn helderziendheid veroorzaakte: hij veronderstelt dat zijn sterk uitgegroeide hypofyse ermee te maken heeft.

Het verlangen om er in ieder geval iets opzienbarends bij te sleuren, ver-

[p. 191]

leidt Boelens om in zijn geschiedenissen uitweidingen tussen te voegen die er geen logisch verband mee houden. Zo in Gorters hemelvaart, dat boeiend begint met de karakterschets van een bejaarde tante die vijf zwerfkatten in huis heeft en op een bepaald ogenblik voortgaat met de geschiedenis van Gorter, een heilsprofeet, wiens dochter Agnes opnieuw de zaligmaker zal baren. Het zou godslasterlijk zijn, als het zo onnozel niet was. Ten slotte belooft Gorter dat hij ten hemel op zal stijgen, maar dat mirakel wordt door een stortbui verhinderd.

Dezelfde constructiefout schendt de eenheid van De hel in de kerk. Koekebier is van de kleine jan die hij was door zijn schaamteloze durf een rijke koopman geworden, die zich door zijn vrouw verwaarloosd voelt. Om zich te herpakken van de lusteloosheid die hem bevangt, zal hij er voor enkele dagen met zijn secretaresse op uittrekken. Een doodgewoon gegeven natuurlijk, maar het is wel met zoveel ironie gekruid dat het voldoening schenkt. Tussenin komt dan het relaas van de wreedheden die de S.S. in 1944 te Oradour-sur-Glâne gepleegd heeft. Op zichzelf is dat verhaal aangrijpend, maar het komt niet te pas ter verklaring van wat Koekebier is of verricht.

Het naturalistisch-volkse taalgebruik waar de uitgever op gewezen heeft, strookt het best met de sfeer uit God zij met ons en Mundus vult decipi. In eerst genoemd stuk kunnen wij luisteren naar het geleuter en de gesprekken die op een bordeelboot over God en de liefde gehouden worden, in het tweede naar het verslag over een reis van twee stadsbewoners tijdens de Hollandse hongerwinter van 1944-1945 naar de boerderij van een ver familielid, waar zij hopen wat voedsel los te krijgen. Om het klassebewustzijn van de landbouwbevolking en haar weerzin voor de sprinkhaan-manieren van sommige stedelingen aan te scherpen is een doelmatiger tekst moeilijk te schrijven. Het laat allemaal de indruk dat Boelens zijn weg zoekt. Hij schijnt ervan overtuigd dat hij mee moet drijven met de successtroming van de dag en tussendoor klinkt in zijn werk toch ook een persoonlijker stem door, rauw en grimmig, over een bestaan dat een spanningsveld tussen een banale werkelijkheid en een fantastische wereld uitmaakt.

Jan Cartens (^o1929) gaf vóór zijn roman Dat meisje uit München essayistische beschouwingen over Engelman en Marsman uit. Degelijk en verantwoord naar wij lazen, en dat oordeel is ook op zijn verhaal toepasselijk. Zoals hij zijn onderwerp opgevat en uitgebouwd heeft verloopt het gebeuren logisch en aanvaardbaar, de karakters beantwoorden aan de voorstelling die bepaalde typen van mensen nu eenmaal in onze verbeelding

[p. 192]

bezitten en de personages, die de hun toebedeelde rollen voortreffelijk spelen, krijgen, zoals te verwachten, wat hun als goed- of afkeuring toekomt. Sinds vijfentwintig jaar is het de gewoonte dat de romanschrijvers, zoals de fabeldichters van alle tijden, zich tot het opdringen van een zedeles verplicht achten en Cartens heeft zich aan die hebbelijkheid niet onttrokken.

Hij leidt zijn lezers binnen bij een braaf ouderpaar van de oude stempel in een stadje van Nederlands-Brabant. Mensen zoals die winkelier en zijn vrouw, innig godsdienstig en onderworpen aan het gezag, leven er onvrij onder de dwang van de pastorie en de katholieke notaris. Zij blijken daar niet onder te lijden, maar hun enige zoon Hans, wien de omstandigheden de schellen van zijn ogen doen vallen, komt ertegen in heftig verzet. In het najaar van 1944, toen Limburg van het Duitse leger bevrijd was, heeft notaris Van der Kooy een Duits meisje, wier vader en moeder in München tijdens een bombardement de dood vonden en dat door haar landgenoten achter gelaten was, als pleegkind in zijn huis opgenomen. De geestelijkheid, die vergevingsgezindheid aanpreekt, prijst derhalve de rijke notaris om zijn bewonderenswaardige houding.

Dat er geen reden toe is blijkt uit het vervolg van de geschiedenis. Gisa Rainer, de moffin zogezegd, wordt door iedereen met een kwaad oog bekeken. Tenzij door Hans, die twee of drie jaar jonger is dan zij en verliefd op haar wordt. Rekening houdend met de tijdsomstandigheden veroorzaakt dat onvermijdelijk moeilijkheden en geroddel. De jongen is ook niet altijd sterk genoeg om de invloeden van zijn opvoeding en omgeving te overwinnen. Zo ontgoochelt hij - intussen is Gisa meerderjarig en hij achttien jaar oud - het meisje zodanig dat zij besluit zonder hem en voorgoed uit het stadje weg te vluchten. Hier kon het boek eindigen. Er komt evenwel een epiloog. Hans verneemt dat achter zijn rug over zijn toekomst beslist werd. De notaris, die het buiten het weten van de jongen al mogelijk gemaakt had dat hij middelbaar kon studeren, heeft beloofd dat hij hem als klerk op zijn kantoor werk zal verschaffen en het meteen doenbaar zal maken dat hij aan de universiteit het diploma van kandidaat-notaris kan halen.

Het vooruitzicht van Hans dat hij een ‘deskundige in gereglementeerde hebzucht’ zal worden, en de schijnheilige edelmoedigheid van de notaris, met de zalvende eigendunk van de pastorie zal moeten ondergaan, windt hem zodanig op, dat hij volledig vrij over zijn lot wil beschikken. ‘Ik ben Gisa gaan zoeken’, schrijft hij op een blaadje uit zijn dictaatcahier en verlaat voorgoed zijn ouderlijk huis. Niet als eerste of laatste. Wat hij zijn moeder en vader aandoet, legt alsnog weinig gewicht in de schaal, misschien

[p. 193]

weegt het zwaarder door als zij er niet meer zullen zijn.

De roman is keurig in een klassiek beheerste stijl en met overtuiging geschreven. Als wij er een bezwaar tegen hebben, richt het zich tegen de strekking die in het concept ingekapseld zit. Dé burgerij, dé geestelijkheid, twee keer met beklemtoning van het bepalend lidwoord, moeten het ontgelden. Zou het niet waarachtiger zijn als er niet veralgemeend werd? Is er werkelijk niets goeds, denkend aan wat de burgerij en het christendom, naast alle verkeerde dingen, gedaan hebben, dat een objectieve erkenning verdient? De donkerste tragiek van onze existentie, is zij niet aan ons mens-zijn als zodanig te wijten, als wij uit de geschiedenis en onze ervaring leren dat klasse of stand, overtuiging of wereldbeschouwing nergens en nooit een volmaakte samenleving konden verwerkelijken?

Toevallig hebben wij deze week De wilde eend van Ibsen herlezen. De oud geworden grimmige Noor, die als ongenadige wereldhervormer met godsdienst en fatsoen - de taboes van de bourgeoisie! - schoon schip gemaakt had, zegt daarin: ‘Als je een mens zijn levensleugen ontneemt, ontneem je hem tegelijk zijn geluk.’ Wij stemmen er alleszins niet mee in dat schijn en bedrog niet ontmaskerd hoeven te worden, maar een moedige aanvaarding van de werkelijkheid trekt ons meer dan het scheppen van een nieuwe begoocheling aan. Heeft de moderne literatuur ons dichter bij het aardse paradijs gebracht?