Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 125]

Kroniek
Marcel Janssens / Jef Geeraerts en zijn vierde litteken

Schrijven over de Gangreen-serie van Jef Geeraerts wordt een even kiese als pijnlijke zaak. De schrijver heeft zich immers van zijn laatste gevoelens van medelijden, schaamte en schuld bevrijd en heeft de ontdubbeling van zijn autobiografisch ik in een fictioneel ik nagenoeg helemaal ongedaan gemaakt. Het is mogelijk dat hij hier en daar nog ‘liegt’, d.w.z. om der wille van zijn ‘notoir egoïsme’ aan zijn mythe verder bouwt, daartoe bepaalde zaken selecteert, verdraait of verzwijgt, er andere toevoegt, enzomeer. Maar de lezer van Gangreen 4 (Het zevende zegel) (Manteau, 1977, 200 blz.) houdt van dit vierde boek in de autobiografische serie de indruk over dat Jef Geeraerts alsmaar onverbloemder zijn leven aan het naschrijven is, daarbij volgens de vereisten van een bezwerende therapie niets of niemand ontziend. Dit vierde deel handelt over zijn eerste vrouw in de jaren 1954-1963. De hele organisatie van het boek is zó dat geen mens twijfelen kan aan de historische identiteit van de ik- en zij-personages. Meer nog dan in de vorige delen - dat is althans mijn indruk - noemt de ik-verteller man en paard. Alsof zijn dagboek of intiemste briefwisseling als ‘literatuur’ in het publieke domein geworpen moesten worden volgens de logica van het Gangreen-ontwerp, dat van bij de aanvang beoogde alle ongeneeslijk zieke lichaamsdelen sadomasochistisch af te hakken. In het vierde deel neemt Geeraerts via het publiek te koop aangeboden literaire geschrift wraak op een niet mis te duiden wezen dat tien jaar lang - met daarin de beslissende zes jaar Kongo - zijn leven deelde. Hij stelt zichzelf, zijn vrouw en de hele sorus van zijn miserabel eerste huwelijk in dit boek te kijk, enerzijds met een masochistisch plezier in de zelfvernedering, anderzijds met een bedenkelijk sadistisch genoegen in de wraakneming, de bevuiling, de dodende afschrijving van een ander - met name de moeder van zijn drie kinderen. Dat wordt dan ‘literatuur’ in een serie die (daar blijf ik bij) schitterend begon, maar nu ongeïnspireerd aan het vastlopen is in het zielige exhibitioneren van lamentabele vuile was.

Welnu, ik heb bij Jef Geeraerts allengs hetzelfde nare gevoel als bij Gerard Reve, dat het zó echt niet meer hoeft. Bovendien is veel van de glans van Geeraerts' stijl verbleekt en verdoft. Het boek lijkt (weer) haastig geschre-

[p. 126]

ven. Het werd beëindigd op 19 september 1977 (als de door Geeraerts verstrekte gegevens ten minste kloppen) en het moest nog in het najaarsaanbod als geruchtmakende lijsttrekker opdraven. Er steken nog geïnspireerde passages in (ik kom erop terug), maar het geheel is vaal, alsof het plichtmatig werd afgewerkt, weliswaar met een zekere schrijfroutine in een vlotte causeurstoon gesteld, maar over het algemeen middelmatig, lauw en banaal. Dat Jef Geeraerts zich tot zo'n amechtig geschrijf moet lenen... Dat komt ervan als er elk jaar een boek op de Beurs moet liggen. (Zelfs typografisch is het boek morsiger dan de vorige - de gangreen-motor begint benauwelijk te sputteren.)

Voor wie zich in de biografische en psychologische achtergronden van Geeraerts' oeuvre wil verdiepen, levert het boek wel kostbaar materiaal. Als ik mijn weerzin voor het bedenkelijke uitstallen van zoveel privé-ellende overwin, kan ik een ‘literaire’ interesse opbrengen voor de informatie die Gangreen 4 biedt betreffende de ontstaansgeschiedenis van Geeraerts' eerste boeken en (hoewel er nog niet rechtstreeks over gehandeld wordt) ook van de Gangreen-serie zelf. Boven dit verhaal over ‘het vierde litteken’ plaatste hij o.m. een motto van Martin Buber: ‘Men krijgt macht over de nachtmerrie door haar bij haar echte naam te noemen.’ De nachtmerrie, hier met niets-vergoelijkende afrekeningswoede al schrijvende bezworen, is, zoals gezegd, het fiasco van het eerste huwelijk. Bepaalde feiten kwamen al bij gelegenheid of zelfs uitvoerig ter sprake in de vorige drie Gangreen-boeken. Maar van groter belang is dat het vierde deel de wortel en de kern van Geeraerts' woedende revolte blootlegt, met name het verdommelijke onbehagen met een cultuurpatroon en een waardenstelsel waarvan zijn eerste vrouw de afschuwwekkende belichaming is. Althans, dat is zij allengs geworden. Gangreen 4 beschrijft precies hoe dat op vrijwel onverklaarbare wijze tot stand gekomen huwelijk in de Kongo-periode ontaardde, nadien, in het moederland, helemaal desintegreerde tot de echtscheiding (in 1977) het ook juridisch ongedaan maakte. Over de motieven die hem dreven tot zo'n huwelijk met een vier jaar oudere vrouw, die de padvinderij blijkbaar niet ontgroeien kon, lost Geeraerts opvallend weinig. Hij spreekt één keer van ‘een idioot verlangen naar geborgenheid’ (44). (Vandaar allicht ook de moederlijke Helena-figuur, een soort vervangmoeder, die komt vóór de wettige echtgenote?) Over de wonden en letsels die dat huwelijk aanrichtte en waaruit het pijnigende gangreen-schrijven ten slotte, als zure etter, is voortgevloeid, is hij des te loslippiger.

De verstrengeling van oorzaken en gevolgen krijgt in het boek structureel gestalte door de dynamische gelaagdheid van vier à vijf verschillende tijdsniveaus. In Dood in Boergondië paste Jef Geeraerts dezelfde techniek toe,

[p. 127]

waarbij notities over de schrijf momenten reliëf gaven aan het relaas van het hoofdgebeuren. Zijn schreeuwerig protest loopt in Dood in Boergondië die tijdstrappen op en af. Hetzelfde gebeurt in Gangreen 4, waarin alle mededelingen over een huwelijk, voltrokken in 1954, niet op zichzelf staan als historische berichten, maar betrokken worden op het moment van d[...] Dodelijke Afschrijving: het moment van het schrijven van Gangreen 4 in 1977, na het uitspreken van de echtscheiding. (Alles, ook de meest kiese privé-zaak, is immers goed voor een Boek dat nog lang niet is volgeschreven...). De tijdsniveaus zijn de volgende:

1)	1954: verloving en huwelijk, vijf weken daarna het vertrek naar Kongo;
2)	1954-1960: de Kongo-episode (materie voor de eerste twee Gangreen-boeken);
3)	1960-1963: de eerste jaren na de terugkeer in België, met daarin de eerste kandidatuur in de Germaanse Filologie aan de V.U.B. en het laffe adieu aan het gezin op 8 juli 1963;
4)	1977: het jaar van de echtscheiding en van het schrijven van Gangreen 4.

In de episodes over het huwelijk trof me het meest de masochistische desublimering van alle waarden en sentimenten die daarmee plegen verbonden te worden: tederheid, trouw, wederzijdse bevestiging, vreugde om de kinderzegen, en dergelijke. Geeraerts haalt dat neer met een wreed welbehagen, omdat zijn partner hem grondeloos frustreert en vernedert. Als wraak maakt hij de partner als onvoorstelbaar banale vrouw af. Heilige Koe, zegt hij, ik zet je ooit nog betaald (35)... Gangreen 4 presenteert dan ook een misselijke rekening. Geeraerts breekt de relatie af door ze te banaliseren (het conterfeitsel op de flap is er een kitscherig spiegelbeeld van) of door ze te contrasteren met exalterende, zelfvergrotende erotische ervaringen met andere vrouwen (reeds tijdens de verlovingstijd, op de boot naar Kongo, en natuurlijk tijdens de Black Venus-periode). In zijn weerstand tegen zijn ‘sexueel ongeneeslijk zieke’ partner (42), die hem bovendien met het ‘unieke familie-oog’ terroriseert, reageert hij zijn weerzin en angst voor een verfoeilijke, typisch-Vlaamse en katholieke banaliteit af. Vooral na Kongo is hij als de duivel voor het inlijvingsproces dat hem beloert. Na zijn examens van de eerste kandidatuur muist hij er vanonder, alsof hij op de vlucht sloeg voor de baarlijke pest. Dat neemt niet weg dat hij zich al die tijd als een hypocriet huistiran, en zoals Eleonore, de huidige gezellin, het in 1977 zegt, met een ‘onverklaarbare slapheid’ gedroeg (162). Ik heb me al lezend voortdurend zitten afvragen: hoe heeft hij zich jarenlang tot dat studipe, laffe huichelen kunnen lenen, naar de mis van de Bond van het Heilig Hart gaan, te communie gaan in de Kerstnacht (nog in 1960)?... Hij liep er allesbehalve mannelijk en stoer bij, ook niet in het groteske

[p. 128]

intermezzo als reserve-luitenant bij het 1e Jagers te Paard. Ik vind het een zielige bedoening. Dat helse klimaat in het gezin bevat echter veel componenten die in de geschriften vanaf Ik ben maar een neger en Schroot naar boven gaan komen. Je ziet die boeken werkelijk als zwammen uitpuilen op die hoop ellende die Geeraerts hier beschrijft. En je begrijpt des te beter wat voor een explosieve ontlading (heroïsche zelfvergroting én wraakneming) Black Venus moet geweest zijn.

Zijn zelfvergrotende erotische en heroïsche dromen laat de autobiografische ik-verteller het zuiverst kennen in de schaarse Kongo-episodes, die hier en daar ingeschoven worden met een verblindend contrast-effect. Prachtige bladzijden staan in het relaas over het neerschieten van de olifant, de Grote Man - een verhaal dat ik precies nog ergens las - en over de verbroedering met de Bokoi-clangemeenschap. Daarin trilt al het adembenemende van Kongo met zijn oermenselijk geweld. Daar viert hij zijn Julius Caesar-complex bot in wensvervullende dagdromen, terwijl hij in de schaduw van de partner rondkruipt als vuige veinzer.

Naast Kongo is er ten slotte de belangrijkste factor van bevrijding: schrijven. Toen ze na Kongo duchtig bezig waren om hem helemaal van zichzelf te vervreemden door hem in te lijven, zag hij twee ontsnappingsmogelijkheden: naar Kongo terugkeren of schrijven. De tweede mogelijkheid biedt hem allengs de meest radicale therapie. De ont-worteling uit Putte en Schoten en Vlaanderen komt er door het niets-ontziende ritueel van het schrijven. Het verlost hem van zijn gevoel van waardeloosheid, angst en vernedering, het laat hem ‘in een mythische werkelijkheid leven via mijn boek’ (171). Vanzelfsprekend zal dat schrijven zich op de Kongo-ervaring gaan vastzetten. Hij wil ‘het spooksel Kongo’ al schrijvende uitdrijven, zegt hij (109), maar in feite schrijft hij uit ‘waanzinnige nostalgie’ (104). Dan beginnen de duivèlse bezweringen, uitdrijvingen, braaksels en spuugsels, de kronkelingen van pijn en wellust die in het bacchanaal van Black Venus zullen culmineren. Door die mythische fantasmen taboe-overschrijdend aan de openbaarheid prijs te geven beschimpt en bestraft hij tegelijkertijd de ongelooflijk gefrustreerde en frustrerende partner. Zo heeft de hele Gangreen-serie tot dusver allicht gefungeerd als beveiligingsritueel, hoe pijnlijk de lezing van zoveel haat, spijt, wrok ook moge geweest zijn; het vierde deel rondt een levensperiode brutaal af: het drijft de partner uit, met een schroeiend litteken.

En nu verder? Blijven de tweede kandidatuur en de twee licentiejaren ons evenmin bespaard? En de jaren waar Gangreen 1 is uitgestulpt? Het is best mogelijk, want dat levensboek dat het literaire geschrift voor Geeraerts meer dan ooit geworden is, kan in nog meer volumes gereproduceerd wor-

[p. 129]

den. Moet het hem moeilijk vallen zich - al zo herkenbaar en voorspelbaar - te blijven herhalen? Hij maalt immers niet om een boekje meer. Maar hoe kan hij zijn publiek blijven boeien? Door alsmaar meer in zijn image te groeien en te pogen het te overtreffen? Hij moet kennelijk met elk nieuw boek altijd meer Geeraerts, altijd meer agressief geweld, bieden. In Gangreen 4 bood hij het genadeloze geweld van de banalisering die als wraakoefening fungeert. Hij heeft daarmee de grens bereikt waar zijn geraas van Wreker in groteske vertekeningen kan omslaan en mistasten. Loopt hij niet in zijn image en in de (eveneens banale) verwachtingen van zijn fans vast? Ik vraag het mij af.