Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 442]

Kroniek
Willy Spillebeen / Langzaam naar het zand

Een veelschrijver is Walter Haesaert (1935) beslist niet. Langzaam naat het zand (Orion-Desclee de Brouwer) is zijn vijfde bundel. De vorige, Over warme en koelere gronden, dateert van 1972.

Bij een bundel van Haesaert ben je alvast van enkele dingen zeker: je leest gegarandeerd goede poëzie. Niet direct toegankelijke poëzie, maar verhullende. Van meet aan werkte deze dichter met beeldschermen waarmee hij een tragische levensvisie camoufleerde. Een elegisch temperament. Levensmelancholie en ook wel een soort taedium vitae. Maar ook bundel na bundel was er de poging om te komen tot een modus vivendi, een levensaanvaarding. Zijn levensopvatting had direct te maken met dualistische levensbenadering en onmacht om de uitersten bij elkaar te brengen en met elkaar te verzoenen. Haesaert spreekt (sprak) dan ook altijd weer dat dualisme uit, niet direct, maar als het ware beschroomd, verbeeld. Zijn hele poëzie is inderdaad metaforiek en bij hem verhult het beeld meer dan het onthult. Te meer omdat zijn beeldspraak veeleer een abstraherende dan een concretiserende werking uitoefent. De vele dieren b.v. die zijn jongste bundel bevolken, zijn geen échte dieren, ze staan er voor hun symbolische zin en voor niets anders; de natuurbeelden verwijzen meestal naar een grimmige, koude wereld, maar deze wereld is nooit écht, hij is wazig, onvatbaar; en de beelden die heenwijzen naar een warme wereld van kindertijd en zomer zijn exemplarisch en abstraherend. Deze beeldbehandeling maakt Haesaerts poëzie veeleer vreemd, zelfs ietwat levensvreemd. De dichter komt niet dichter bij de realiteit van leven en wereld, maar lijkt veeleer te evolueren naar een mythische en enigszins sprookjesachtige wereldvisie (maar dan de wereld van het griezelsprookje). De dosis misantropie uit deze bundel sluit hierbij aan; men vindt ze ook al in zijn vorige bundels terug. In Langzaam naar het zand is dit mythische standpunt aanleiding tot het gebruik van de verleden tijd, de tijd van het verhaal, maar ook de tijd van het vastliggende, onveranderbare. De tijd die tot stolling en stilstand is gebracht. Typerend is wel dat die verleden tijd van toepassing is in gedichten waarin de dichter het verleden (de kindertijd) maar ook de toekomst (voorbij de dood) evoceert of verbeeldt.

[p. 443]

In zijn vorige bundels heeft Haesaert tot in de titels toe het dualisme en de antithese beklemtoond. ‘Droevig Feest’, ‘Koudbloedig’, ‘Over warme en koelere gronden’. Er was beslist een evolutie: van antithese over een poging tot synthese die blijkbaar mislukte, naar een gewoon naast elkaar stellen van de veel minder als tegenstelling ervaren levensinzichten. De titel van de jongste bundel echter ‘Langzaam naar het zand’ heeft niets meer met feest, bloed en warmte gemeen. Het leven is nu een langzaam verdergaan naar dat andere: het droeve, het koude, het koelere, het zand. Het zand in de zandloper is uiteraard een beeld van de tijd die voorbijgaat of reeds voorbij is. Vandaar ook het gebruik van de verleden tijd. Vandaar ook de allusies op de kindertijd, het prille begin. Eigenlijk handelde Haesaerts debuut ‘Kleine Prins’ daar ook al over. Het terugblikken naar de jeugd is dan natuurlijk verdroomd en verhuld. Meteen wordt er ook ruimte geschapen voor een mythisch levensgevoel en een mythische tijdbeleving. Maar dit ‘zand’ uit de titel is niet enkel de tijd, maar ook de dood, waarnaar de dichter onvermijdelijk onderweg is. Nochtans staan aan het slot van het titelgedicht de volgende betekenisvolle verzen:

Het zand liep langzaam
naar het zand, de korrels
werden cirkel. (5)

Het woord ‘cirkel’, een sleutelwoord, wijst heen naar de volkomen, mythische tijd, die bestond in de kindertijd. Deze volkomenheid blijkt hersteld te zullen worden, wanneer het zand uitgestroomd zal zijn in een soort doodpunt. Dood sluit dan samen met geboorte, althans symbolisch. De cirkel is volmaakt.

De hele bundel blijkt een vrij hechte innerlijke structuur te hebben, die vanuit het aanvangsgedicht makkelijk op te sporen is. De eerste cyclus, met de vier gedichten die eigenaardige metaforen als titels meekrijgen: telkens twee naamwoorden, een concreet dat een abstract bepaalt, handelt over een soort ontvangenis en geboorte. Ontvangenis in ‘het huis mijns vaders’ waar ‘Het remspoor tijd verdwijnt.’ (9) Geboorte, waarin leven en dood samenkomen maar reeds meteen een gelijkmoedig levensaanvaarden: ‘De trage / inspraak van de worm is te versmaden / en de noodzaak van een wonder / is niet zichtbaar.’ (10) Vervolgens ook een kosmisch-aardse beroezing: ‘De hartklop in mijn boomgaard wordt losbandig / en toch zacht.’ (11) Maar in dit gedicht is ook de ‘angst’ reëel, hoewel het ‘oudste vuur’ beschreven wordt als ‘vloeibaar goud / van niet te schatten waarde.’ Dit aards levensgevoel wordt vooral in ‘Mijn vlinder adem’ indringend weergegeven als ‘Talmend streel ik de muur van het huis / dat morgen verdwijnt, de tafels en de bedding / van een diepe droom.’ (12)

[p. 444]

In de daarop volgende drie cyclussen handelt de dichter over zijn leven nu. Andermaal sterk verdicht. De verleden tijd blijft dan ook achterwege. ‘Met het oog op warmte’ handelt over de kansen die de dichter in zijn ‘droevig huis’ (15) heeft om zich min of meer behaaglijk te voelen in het bestaan: ‘de lampen van de rust’ (16), ‘het dromen van wondere zomers’ (16), het wonen in ‘de eeuwig jarige ringen van het licht’ (16). Hij komt tot een positieve levenshouding in ‘de trage niets ontziende vreugde van de zomer’, al is ook hier de ‘etter van de dood’ (17) aanwezig. Uiteraard is er ook de ‘liefste’, maar het leven met haar, wat hij ‘maatschap’ noemt, ervaart hij tevens als een ‘gekooide’ (20). Ten slotte is er ook zijn vermogen als dichter: ‘Ik kleur alles’ (21).

In de cyclus ‘Van levend gras’ staat zijn verhouding met de anderen centraal. Hier duikt een vroeger al voorkomende misantropie op, maar tevens geeft hij uiting aan een berustend pessimisme, wat wel de grondtoon is van de hele bundel: ‘Alleen de waarheid weet dat ik / niet lieg. Van mens tot mens / de dagen niet meer tellen, niets anders / weten dan dat zij gezuiverd zijn / van honing. Bitter als de nasmaak / van gedroogde vruchten / leg ik mij neer / en lach onhandig.’ (28)

Nog duidelijker klinkt Haesaerts levensgevoel door, dunkt me, in de slotstrofe van ‘Een blauwere jasmijn’ (30):

In deze tijd, wanneer de liefde schreeuw en
naamwoord wordt, de dood als een voorbarig
najaar in de spiegels van uw lichaam spookt,
aanvaard ik dagelijks de zilveren leegte,
tot zelfs een dag die nog beginnen moet.

De cyclus ‘Nacht en dag’ beklemtoont weer de dualiteit: in goede als kwade dagen loopt het zand langzaam naar het zand. Weer klinkt de resignatie als modus vivendi sterk door: ‘Er is een kermisoog dat schuilend / in het hoofd van deze wereld, / nergens vreugde ziet en / nergens huilt onder de gele of vergeelde / aanklacht van de herfst.’ (33) Resignatie heeft uiteindelijk tot doel ‘de zilveren leegte’ van het bestaan te aanvaarden, maar ook de doodsangst te beheersen. Deze angst wordt indrukwekkend beschreven in het gedicht ‘Ik verblijf met vrienden’ (37), waarin het beeld wordt uitgewerkt van het souper met zijn diverse gerechten. Opvallend is hier de morbide sfeer van groeiende aftakeling en ook van ijskoude (of verstarrende?) griezel. Het beeld is natuurlijk niet nieuw: Martinus Nijhoff schreef zelfs twee gedichten rondom dit beeld: ‘Het Souper’ en ‘De Vogel’, beide in Vormen. En Bert Peleman wendde hetzelfde beeld aan in ‘Het afscheidsmaal’, in de mooie bundel Zandloper en Zeis. Haesaert slaagt er in dit beeld functioneel en heel persoonlijk uit te werken en schrijft hiermee

[p. 445]

een van zijn meest complexe en meest persoonlijke gedichten. In de cyclus ‘Nacht en dag’ wordt het beeld van de ‘cirkel’ zelfs expliciet symbool voor de dood. Bij de aanvang van de bundel was de cirkel ook symbool van de kindertijd. De verzen waarop ‘Nacht en dag’ eindigt: ‘Is dit het einde, / is dit het begin?’ konden dan ook een afsluiting geweest zijn van de hele bundel.

Haesaert voegt daar evenwel nog een cyclus aan toe: ‘Dan zinkt de stilte’, waarin hij een visie op de dood geeft en die hij zelfs afsluit met een soort terugblik vanuit het land van de dood. Begin (kindertijd) en einde (dood) vloeien in elkaar over. Maar daartussen ligt dan toch ook het leven zelf, waarin momenten voorkomen van tijdeloosheid: ‘je zei om middernacht te komen, / als de tijd loodrecht gevangen staat’ (43) zegt de dichter tot de geliefde. Het slotvers van deze cyclus, tevens van de hele bundel luidt: ‘Het ga je meer dan goed’ (48). De dichter zegt het, a.h.w. vanuit het gebied voorbij de dood, tot de nog levende geliefde. Het klinkt tevens als een berustende aanvaarding van de dood zelf.

Sedert Droevig feest, die voor mij nog altijd Haesaerts beste bundel is, is Haesaerts metaforiek nauwelijks doorzichtiger geworden. Het komt me dan ook voor dat de dichter, die in Langzaam naar het zand beslist een technisch meesterschap heeft bereikt, tegelijk dringend aan vernieuwing toe is. Het gevaar voor verschraling lijkt me niet denkbeeldig, evenmin als het feit dat de gesloten wereld van deze metaforiek tot verstikking, d.w.z. herhaling en leeg esthetisme zou kunnen leiden. Dit is geen kritiek op Langzaam naar het zand, die ik als een heel goede bundel apprecieer en die een aantal van Haesaerts mooiste gedichten bevat, o.a. het titelgedicht (5), ‘Ik woon te midden van een boom’ (17), de vier gedichten uit de cyclus ‘Het zilver tederheid’ (9-12) en beslist ook ‘Ik verblijf met vrienden’ (37). Daarnaast bevat deze bundel ook tal van prachtige, originele beelden, klankvondsten en associaties.