Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 446]

Kroniek
Rita Bouckaert-Ghesquiere / Spillebeens vossejacht

De vossejacht van Willy Spillebeen (Davidsfonds, Leuven, 1977), dat als ondertitel kreeg ‘een dodenboek’, valt uiteen in een aantal verhalen die samen een geheel vormen dank zij de aanwezigheid van de ik-verteller, Jaak Tantasis, die ook de hoofdfiguur was in de veelbesproken roman Steen des aanstoots (1970).

In het begin van het boek wordt het hoofdpersonage zich bewust van de crisissituatie waarin hij zich bevindt. Hij is ziek van heimwee en schuld. Heimwee naar het verleden en de ongereptheid, schuld om zijn kleinheid en zijn ontrouw. Rond dit verleden heeft hij hoge muren opgetrokken die de innerlijke chaos moeten verbergen. Een ontmoeting met zijn jeugdvriend, Hans Derluyn, roept herinneringen in hem wakker. Het verlangen groeit om het landschap waarin hij opgroeide, het Westvlaamse heuvelland, de glooiende frontstreek terug te zien. Na de oorlog kreeg dit gebied een vreemde bestemming, het werd onteigend en als militair domein ingericht. Hoge muren sluiten het af van de buitenwereld. Bij de muren van het reservaat komt Tantasis ertoe zijn verleden opnieuw te aanhoren.

In het eerste deel krijgen we achtereenvolgens het verhaal van Achiel, het verhaal van de jongetjes en het verhaal van Maurice. Chronologisch verwijzen ze naar W.O. I, de tussenoorlogse periode en naar W.O. II. De jongetjes verbinden de twee andere verhalen: Achiel is de vader van Hanske, Maurice de vader van Ray. Ook de vader van J. Tantasis, de boer, speelt in de verschillende verhalen een rol.

Het relaas van Achiel is een vrij realistische weergave van de frontervaring. De vlucht van al zijn bekenden, het oorlogsgeweld en de totale verwoesting van het landschap hebben zijn leven voorgoed getekend. Hij is het nooit te boven gekomen. ‘Sedertdien hebben de mensen en hijzelf allicht nooit meer echt bestaan, ze waren dingen net als de lijken die hij ontgraven had, en het enige dat hij van die lijken onthouden had, was dat ze zo stonken en dat sommige gouden tanden hadden. Toen zijn oorlog gedaan was, waren de mensen dood omdat hijzelf dood was. Ze hadden me toen bij die kloostermuur moeten achterlaten, zei hij vaak, jaja en zeggen dat ik zo gelopen heb voor mijn leven’ (33-34). Spillebeen tekent hem in al zijn klein-

[p. 447]

heid: angstig, wreedaardig, agressief, kruiperig onderdanig voor zijn meerderen.

Het verhaal van de jongetjes (J. Tantasis, Cel, Roy en Hanske) is gekleurd door het heimwee naar de periode dat ze zelfvergeten ongeremd en gewetenloos speelden rondom het huisje met de zonnebloemen. Het landschap in de herinnering van J. Tantasis is steeds zonovergoten. En toch wordt dit idyllische voor de aandachtige lezer ontmaskerd. Overal waar leven is, is de dood aanwezig. De jongetjes zijn kleine wreedaardige wezens, die gewetenloos katjes verbranden, kevers kapotmaken en met een morbiede nieuwsgierigheid toezien wanneer het varken geslacht wordt of hoe Achiel de ogen van de vinken uitbrandt. De drang om de geheimen van leven en dood te ontsluieren is sterk aanwezig. ‘En met aangeleerde spijt (...), een vage mengeling van sensatie en afschuw, berusting en spijt (wat je als buitenstaander misschien ook wel onverschilligheid zou genoemd hebben omdat opstandigheid er vreemd aan leek) keek ik naar de vaarsen die, door een of andere ziekte aangetast, met opgezwollen buiken te sterven stonden en angstogen (...) naar de jonge stier die blijkbaar ineens kapmoer had gekregen en voorover was gestoken in de waterput, hij lag daar met opgezwollen buik, de kop halvelings in het water verdronken te lachen, zijn blauwe stijve tong hing als een dikke rubberzool uit zijn bek’ (81).

De dood komt naderbij, wanneer een van de jongetjes, Cel, plotseling sterft, wanneer grootmoeder uit zijn leven verdwijnt en Julien de knecht die stierenballen at...

En dan komt de dreiging van een nieuwe oorlog, misschien nog wreder dan de vorige. Deze periode krijgen we via het verhaal van Maurice, de voermancafébaas. Maurice kan toevallig aan de Duitsers ontsnappen, na een lange dooltocht komt hij behouden thuis. Maar de oorlog heeft hem vervreemd van het leven, hij heeft te veel gezien. ‘Oom Maurice had nu aldoor zo'n zorgelijke trek om de mond, het maakte hem nors, tenminste als je hem niet kende. En als wij jongetjes bij hem in de buurt kwamen, keek hij ons vreemd aan, net of hij van heel ver terugkwam. Zijn ogen lichtten dan even op, net of hij voor iets gewarig was, alsof hij ergens naar luisterde...’ Tijdens deze periode is het dorpsleven voor de jongetjes erg spannend. Kamiel de leugenaar wordt gedeporteerd, er stort een vliegtuig neer, Suzy, de dorpsschone, loopt met al de soldaten. En dan bij het einde van de oorlog komt onverwacht de zelfmoord van Maurice die zich verhangen heeft. Het waarom van zijn ontreddering zal pas later door vader Tantasis verklaard worden.

Het tweede deel van het boek is parallel met het eerste opgebouwd en bestaat uit drie verhalen. Het verhaal van Hanske, het verhaal van de ik-

[p. 448]

figuur en het verhaal van Ray. Hun wegen vloeien uiteen. Hans Derluyn is nu bewaker op het militair domein geworden. Hij voelt zich in deze volkomen veranderde wereld evengoed thuis als in het huisje met de zonnebloemen. We krijgen het relaas van de onteigening, de geschiedenis van het vosje van de kolonel en de mislukte huwelijksrelatie tussen Hans en Marina. Hans takelt af door de drank en komt om bij een ontploffing in het munitiedepot.

In het tweede verhaal peilt Tantasis verder naar de schemertoestand tussen zijn jeugd en de volwassenheid. Hij vertelt over zijn verhoudingen met Marina en met Suzy, wat tot een breuk leidde met zijn ouders en hem van de streek vervreemdt. Ook de boer verlaat de streek na de onteigening en wordt concierge in een fabriekje in de stad. In het laatste verhaal, dat rond Ray opgebouwd wordt, krijgen we de ontbrekende stukjes van de puzzel. Ray's hardnekkig verzet tegen de onteigening, de sabotage van de muren, zijn dood.

Marina verbindt de dood van Hanske, de zielige kleine verrader, met het lot van Ray.

De verhalen worden ingeleid door een proloog en afgerond door een epiloog. De proloog is het relaas van een vossejacht op het militair domein. De auteur geeft hier als in een parabel de essentie van het boek weer: op een vreemde wijze worden de vossen de dood ingejaagd en wie ontsnapt moet als een gevangene overleven.

Het nawoord is een aangrijpend stuk proza waarin de dood van boer Tantasis beschreven wordt. Hij, die zijn generatie overleeft, sterft eenzaam en verlaten in een ziekenhuis. Binnen de agrarische wereld had de dood ondanks zijn tragisch karakter vertrouwdheid, hij behoorde tot het leven. Weggerukt uit dit milieu, in de stad, wordt hij veel schrijnender ervaren. Vader Tantasis zal niet rusten in de schaduw van de Keiheuvel zoals Maurice en Achiel...

We wezen reeds op de knappe structuur van het boek, dat in twee parallelle delen uiteenvalt. In het eerste deel zien we de drie vaders: Achiel, Boer Tantasis en Maurice. Zij zijn de volwassenen in de ogen van de jongetjes. In het tweede deel treden hun drie zonen op het voorplan: Hanske, Jaak Tantasis en Ray. Achiel en Hanske leven in bange laffe kruiperige onderdanigheid. Ze vluchten onbewust zichzelf en komen niet tot inzicht in hun kleinheid. Maurice en Ray incarneren de filosofische grootheid van de mens. Bij hen leven er idealen, hoop en verwachting die omslaan in ontgoocheling of waanzinnig verzet tegen het onmenselijke. Zij kiezen voor de dood. Boer Tantasis en zijn zoon Jaak zijn de bemiddelaars. Zij overleven de streek, maar zijn getekend door de gebeurtenissen. In hun ziel komt het

[p. 449]

grote en het kleine samen, zij trachten geduldig zich met het leven en met zichzelf te verzoenen. In zijn groei naar volwassenheid doorloopt J. Tantasis deze drie stadia. De drie vrouwen die zijn leven bepaalden komen a.h.w. met deze drie grondhoudingen overeen. Bij Marina zocht hij het onbewuste genieten, dat slechts wil nemen zonder te geven. Het is dan ook niet toevallig dat Marina de vrouw wordt van Hanske. Door bij Suzy in te trekken verzet Jaak Tantasis zich tegen de gevestigde orde op een passionele wijze die herinnert aan Ray. Saskia tenslotte speelt een verzoenende rol en tracht hem tot inzicht te brengen in zijn complexe zelf.

De vossejacht kan men lezen als een psychologische roman. Zoals vele schrijvers herhaalt W. Spillebeen steeds zichzelf in een nieuw verhaal. Het schrijven is voor hem een zoeken naar zijn identiteit, naar authenticiteit, naar inzicht in het spel dat het leven met hem speelt. Sommige passages uit De vossejacht herinneren sterk aan teksten uit Steen des aanstoots. Door de vormgeving krijgen we echter een duidelijke accentverschuiving. Terwijl Tantasis in Steen des aanstoots voortdurend over zichzelf gebogen zat en trachtte zijn gevoelens te ontcijferen in een lange monologue intérieur tekent er zich in dit boek een verbreding naar het algemeen menselijk vlak af. De cirkeling waarin de ik-figuur gevangen zat wordt opengebroken door de uitdieping van de verschillende nevenfiguren die elk in hun eigen problematiek getekend worden. De dualiteit grootheid-kleinheid is overal aanwezig.

Tegen de achtergrond van het grootse natuurkader zijn de mensen niets meer dan scharrelende kevers (67, 73), een hoop mieren. In zijn beeldende taal brengt W. Spillebeen met voorliefde mens en dier bijeen. De mens wordt vaak verlaagd terwijl het dier omgekeerd iets van menselijke grootheid krijgt zoals het stervende paard van Achiel, de blinde vinken... Ook bij verschillende karakters vinden we deze dualiteit terug. In al zijn nietigheid krijgt het zielige Hanske door zijn dood een onverwachte grootheid. De mens blijkt telkens weer in staat tot het hoogste en tot het laagste.

Over het boek hangt ook het mysterie van leven en dood. Spillebeen noemt zijn boek ook een dodenboek, en terecht, want aan het einde blijven alleen Tantasis en Marina over. Hun leven wordt getekend door die vele doden van wie ze een stuk met zich meedragen, Achiel en Maurice, Cel, Hanske en Ray, Kamiel en Julien, Vos...

In het landschap krijgt dit motief gestalte in de afwisselende beweging van vernietiging en opbouw. De hoop dat Tantasis zich zal weten te handhaven en tot een verzoening zal komen met zichzelf en met het leven wordt weerspiegeld in de hoop dat het militair domein na de munitieontploffing een nieuwe bestemming zal krijgen.

[p. 450]

De muren die hij rond zijn verleden opgebouwd had, lijken gesloopt zoals de muren van het domein na de ontploffing. De ruimte in dit boek is veel meer dan alleen maar speelruimte of decor. Ze is sterk symbolisch geladen, en nauw verbonden met de mens en zijn gevoelsleven. In de breed uitgeborstelde beschrijvingen van dit landschap krijgt het boek van W. Spillebeen een epische dimensie.

De vossejacht is naar mijn mening grootser en indrukwekkender dan de vorige werken van de auteur. Het verwoordt niet alleen de persoonlijke problematische strijd van crisis en ontworteling naar volwassenheid en verzoening, maar het vertolkt ook iets van de eigen Westvlaamse aard en het schetst de kringloop van vader en zoon waarin de mensheid gestalte krijgt, in al haar grootheid, in al haar kleinheid, opgenomen in een majestueus landschap dat op zijn beurt een kringloop van seizoenen doorloopt. ‘... ik stond daar en staarde uit naar de heuvel, naar die harige venusberg van het groen-zwarte kastanjebos, ik stond er verpletterd en gelukkig en alleen uit te kijken over een land van zomers met reusachtige wolkenhemels en plantaardige verwildering, van herfsten met geuren van verrotting en overal die hopen bieten en cichoreien en die soms zalvende, soms wurgende stiltes van eindeloze achtermiddagen, van winters met zwarte bossen en kraaien en lood in de luchten en soms ook sneeuw en vluchten vogels, spreeuwen of grote lijsters, die naar de bossen toe dreven, van lentes ook met heel teer groen en bruine populieren met gekartelde blaadjes en witgepluisde katjes en overal priemende sprietjes van rogge en tarwe en haver en jong gras. En ik zag de heuvel voor mij, hij was één reusachtig hunnebed, een landschap zo oud als de wereld en de mensen, ik stond er, met een soort primair verdriet waarvoor ik geen naam had uit te kijken over dat landschap. Ik was oud, zo oud als deze wereld’ (108-109).