Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 536]

Kroniek
Willy Spillebeen / De troubadour Clem Schouwenaars

De dichter Clem Schouwenaars (1932) blijkt haast even produktief te zijn als de prozaïst. In 1974 verschenen van hem de bundels Jongste gedichten (Orion - De Bladen voor de Poëzie) en Schaduw der dwaling (Colibrant); in 1975 verscheen Het gezicht in de ruit, een gedicht (eveneens bij Colibrant). De drie bundels kunnen alle drie onder een zelfde noemer worden geplaatst: de liefde. Schouwenaars bezingt de liefde en meer nog de liefste, een concrete vrouw die hij met zijn romantisch temperament tot dé vrouw idealiseert. Romantisch en lyrisch, het zijn twee eigenschappen van Schouwenaars' temperament. Daarbij komt dat ook deze poëzie - net als zijn ander werk sedert 1968 - essentieel autobiografisch is. De dichter van de liefde, de troubadour die Schouwenaars in leven en werk tot nu toe geweest is, heeft niet slechts de verrukking (en) van de liefde en de verliefdheid beschreven - wat hij overigens in de drie bundels en met name in Jongste gedichten en Het gezicht in de ruit weer doet - maar tevens de eenzaamheid, de ontreddering en het verdriet, teweeggebracht door een al te romantisch temperament, waaraan relativeringszin grotendeels vreemd was wanneer de ideale geliefde niet zó ideaal bleek te zijn. Het resultaat was dan ook een romantisch-elegische ingesteldheid tegenover de (zijn) werkelijkheid, die resulteerde in Schouwenaars' verzenbundels Leda of het herleven en Een zachte Saraceen, bundels waarin een grote liefde moeizaam werd afgezworen.

Schaduw der dwaling sluit eigenlijk hierbij aan. Het is, net als Een zachte Saraceen, een ingenieus geconstrueerde bundel met streng beheerste, vormgave gedichten. Enerzijds zijn er de oneven nummers bestaande uit 2-2-3-4-1 verzen, waarvan het slotvers telkens met het aanvangsvers overeenkomt. Op deze manier zijn de gedichten volkomen gesloten, in zichzelf besloten en beantwoorden ze ook aan de onderstroom van noodlottigheid: Schouwenaars blijkt (bleek) overtuigd dat alles in zijn leven cyclisch verloopt (verliep) in een onvermijdelijke wederkeer, een levenslot. Dit fatalistisch besef wordt in de even genummerde gedichten, die uit 4-2-3 verzen bestaan, als het ware getoetst aan de (toenmalige) werkelijkheid van Lampernisse, het Westvlaamse dorp waar de dichter zich een jaar lang had teruggetrokken

[p. 537]

om te genezen en waarover trouwens zijn roman De seizoenen (Orion 1972) handelt. Schaduw der dwaling handelt eveneens over een dergelijk genezingsproces. De bundel komt evenwel enkele jaren later uit en is vermoedelijk ook nà Lampernisse geschreven, al spreekt het hoofdpersonage in De seizoenen over een reeks vormstrenge gedichten, met referenties naar Bach, die hij aan het schrijven is. De titel Schaduw der dwaling wijst er m.i. op dat deze gedichten a.h.w. de neerslag zijn, datgene wat rest achteraf, van wat de dichter vanuit een nu gewijzigde optiek ‘een dwaling’ noemt. In de titel zou dan ook een zekere distantie opgenomen zijn t.a.v. het fatalistische besef van de dichter: ‘Zo zal ik, blinde, stijgen / uit een kuil om kuilen // slechts te vinden.’ Al heeft de dichter reeds tevoren, na de aarzelende vraag ‘Of is het waan, ook deze loutering?’, na een besef van de onvermijdelijke kringloop van zijn bestaan, als een sterkte uit zijn nederlaag als minnaar ‘een saraceense woede’ veroverd en besluit hij: ‘Geen elegieën / meer, noch geklaag / om dit verraad. // Cantilenen en gebeden zijn voorbij.’ In feite had hij de vertuiging van zijn genezing reeds neergeschreven in het aanvangsgedicht: ‘Jonger uit dit heidendom van maanden / stijg ik, deze liefde heilig dragend. (...) Maar mij kwam zij weer, de vrouw, het wonder neigend / over mij, gewonde. / Ik zal ontstijgen / aan het sterven, // jonger uit dit heidendom van maanden.’ Dit ‘heidendom van maanden’ duidt op de periode in Lampernisse, de vervreemding van de liefste maar tevens ook de genezingsperiode.

De titel van de volgende bundel - die eigenlijk vroeger is verschenen - luidt dan ook zinvol Jongste gedichten. Een geheel van gelegenheidsverzen en liefdesgedichten, nu eens gevat en geciseleerd zoals de mooie ‘Königsteinsonnetten’, dan weer los en deinend op een geolied ritme. Schouwenaars schrijft toch weer elegisch aandoende gedichten neer, gedichten van verlangen, eenzaamheid die hij verdrinkt in ‘een zeer obscene tête-à-tête’ tussen zichzelf en de fles. Hij is toch weer geteisterd door die voorbije grote liefde. Herhaaldelijk ook maakt hij zijn levensbalans op en het is allemaal niet erg denderend: ‘Bijna veertig, geen betovering / blijft over, geen hoop, geen spijt. / Ik denk dat alles zo bestemd was.’ Dat balans-gedicht is beslist geschreven midden in de crisis en dit is het geval met heel wat gedichten uit deze bundel, zodat het structuurloze geheel misschien enigszins daardoor te verklaren kan zijn. De dichter staat herhaaldelijk oog in oog met zichzelf, zijn zelfbedrog, het bedrog van de poëzie, maar weet tevens met een hem eigen verbetenheid: ‘Ik dicht mij blind het ontij in.’ De dichter is na aan de zelfontluistering toe. Hem ergert tevens ook die weke kern van weemoed in hem, dat romantisch-elegische dat hem weerloos maakt tegenover het leven. En dat hem tevens tot dichter maakt: ‘En al het zelfbeklag waarom

[p. 538]

ik mij bespotte, / de pijn, het ach zo literaire lijden, / vindt weer een bodem in mijn weekheid, / al die woorden keren weer. // Zo is het: ik ben week, / ik ben een kind en onrechtvaardig.’ Wat de vrouw, de liefste voor hem uiteindelijk betekent, schrijft hij als volgt neer: ‘nu jij er bent, om alles ben ik dankbaar, / lieve, liefste duistere bruid, / mijn schaduw en mijn schade, / of hoe zal ik je noemen, / mijn wonder, mijn waanzin misschien, / of andermaal mijn haven.’ De allusie in het aanvangsgedicht van Schaduw der dwaling: ‘Maar mij kwam zij weer, de vrouw, het wonder neigend / over mij, gewonde.’ sluit allicht aan bij deze reeks gedichten die gewijd zijn aan de liefste. De dichter is weer verliefd. Hij schrijft voor haar, schrijft haar naam, beschrijft haar naakt: ‘Want zo heb ik je lichaam lief / dat mijn handen woorden vormen, / bijna poëzie, bijna gebeden.’ Dat deze bundel een vrij lange periode in het leven van de dichter overspant, blijkt uit het slotgedicht, waarin hij meedeelt dat hij, met zijn ‘bruid’, ‘twee jaar later’ weerkeert ‘naar het land dat ik bewoonde, alleen, / tussen IJzer en Zee.’ Symbolisch is wel dat de vrouw nu ‘wachtend is ons kind’: het wijst erop dat de dichter een nieuw leven begint. In het aanvangsgedicht van Jongste gedichten luidde het: ‘Maar weet dat ik de wierook weer / en de medailles uit dit slot / waar ik mij baarde’. Tevens besluit de dichter dat hij niets meer te maken wil hebben met ‘de beurse geur van de cenakels’, d.w.z. met het literaire leven in het algemeen.

In Schaduw der dwaling schreef Schouwenaars: ‘Ik heb de spiegel vóór mij stukgeslagen, / want spiegels zijn herinnering / en breken wil ik dit verleden.’ Uiteraard was Schaduw der dwaling een dergelijke poging en die poging werd herhaald in Jongste gedichten. Toch blijkt het een momentele ‘waan’ te zijn: Het gezicht in de ruit, een gedicht, de recentste bundel van Schouwenaars, is een balans, opgemaakt door een man die zijn alter ego in de ruit aankijkt. In dit vrij lange, soms onnodig uitgesponnen en te losse strofische gedicht komt uiteraard aldoor de ‘herinnering’ ter sprake. Toch komt het me voor dat er een mildere toon, een toegenomen resignatie, zelfaanvaarding en zelfvertrouwen uit deze strofen spreken. Het is van de drie inhoudelijk de meest uitgebalanceerde en meest evenwichtige - wat niet wil zeggen in poëtisch opzicht sterkste - bundel. De dichter brengt een dankbare hulde aan de vrouw: ‘De vrouw, die ik bemin, is hier, / in deze woning, dag en nacht. / Van haar lichaam ken ik pracht / en hunker’. Maar tevens bezint hij zich op de filosofische vragen, die hij grimmig-ironisch beantwoordt: ‘Wat dan? Vragen als: vanwaar? / waarheen? wie ben ik? Moeten zij / zin geven aan deze dobbelarij? / Wie ben ik? Een man die staart // naar zijn grimassen in een ruit. / Waarheen? Een kist op scheve schouders / of een urne en ze strooien je uit. / Vanwaar? Ik ken mijn

[p. 539]

beide ouders.’ Na jaren heeft hij iets veroverd, nl. ‘onheil en nederlaag te klaren / met een lach.’ Zijn belangstelling voor de dood is voorbij, wat hem bezighoudt is: ‘Wat was het leven? / Wat is het nog? Wat blijft er even / waard om te geloven, door en door, // zodat ik niet door eigen hand / verdwijnen zal.’ En hij antwoordt zelf: ‘Mijn vrouw.’ Voor haar maakt hij dan ook de balans van zijn leven op en vraagt zich inderdaad af: wie ben ik geweest ‘Als kind. Minnaar, dolaard, jongen, kind.’ Herinneringen dringen zich op: kind in het beloofde land; jongen tijdens de oorlog; dolaard maar toch nooit zonder onderdak; minnaar: ‘Een défilé vriendinnen, illusies krijgen en techniek, / wat beestigheid, wat romantiek, / en dat noem je dan: beminnen.’ Toch blijkt het opgemaakt zelfportret twijfelachtig qua gelijkenis te zijn. De balans valt dermate uit dat hij weer gaat drinken, al weet hij: ‘drinken is de toegemeten / kracht verkwanselen en falen // in onze eerste en laatste plicht.’ De dichter realiseert zich dat hij ook zichzelf de eenzaamheid heeft opgelegd. De troost van de muziek was er evenwel. Al beschouwt hij muziek als ‘autonoom. Geen middel, dienst verschuldigd aan ons hart, / geen koppelaarster’. Zij staat hoger dan de taal zelf: zal de // taal, die logge tred van woorden, / ooit eenzelfde glans benaderen?’. Wat hij nu overhoudt als ‘rusting’ is: ‘het gestolde woord / - verweekte ballast overboord - / en de vrouw die mij bewoont.’ Het schrijfmoment evenwel van dit lange gedicht, dat blijkbaar samenvalt met het opmaken van een levensbalans, is een nacht van opkomende ‘vervreemding’ en dit niet alleen ‘van deze wereld, deze klanken, / maar ook van mezelf.’ Maar uit deze toestand van vervreemding groeit er tevens een sterk geloof: ‘Ik denk: wat ik nog liefheb, nu, / bemin ik tot mijn laatste uur.’ En hij specifieert: ‘Dit is voortaan mijn klein heelal: / een zee, een landschap en vooral / de kinderen, een uur muziek, / een roemer wijn, wat poëzie // herlezen of misschien wel schrijven.’ En andermaal, a.h.w. bezwerend, neemt hij het besluit: ‘Ik blijf niet ankeren / in toen. Dat is voorbij, voorgoed. / Niets dat ons vlugger sterven doet / dan zelfbeklag en kankeren // over gemiste kansen.’ Wat hem hier en nu gelukkig maakt en bijblijft is de ‘Vrouw’. Het zelfbespiegelend gedicht, dat uitgegroeid was tot een balans van meer dan veertig jaar leven, beëindigt de dichter met een hymne aan de vrouw: een hooggestemde liefdesverklaring en een lyrische evocatie van haar lichaam. Het gedicht eindigt dan ook symbolisch: ‘Hij zegt: “Jou, jou zal ik beminnen”, / en ziet, achter de tuin, de dag beginnen.’ Het gezicht in de ruit is in zekere zin, maar hoe anders toch ook qua inhoud en levenservaring en -aanvaarding, een tweede Nacht op Elba. Schouwenaars schreef zich in Een nacht op Elba los van de literatuur; in Het gezicht in de ruit schrijft hij zich voorgoed weg uit zijn verleden. Van de vier

[p. 540]

gestalten ‘Minnaar, dolaard, jongen, kind.’ is de eerste gebleven. Clem Schouwenaars is geworden wat hij is gebleven. Misschien had hij dit soort rijpheid nodig om belangrijk werk te kunnen schrijven.