Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 541]

Kroniek
Hugo Brems / Herman Cruyff, de coninck van de poëzie

Bij de bespreking van zijn debuut merkte ik op dat Herman de Coninck poëzie schreef op een zodanig smalle basis van vondsten, leuke ideeën, virtuositeit, dat het wellicht niet lang vol te houden zou zijn. Aan het gezapige tempo waarin De Coninck publiceert is dat misschien wel het geval. Zes jaar na De lenige liefde verscheen nu Zolang er sneeuw ligt (Brugge, Orion).

De bundel omvat twee nogal duidelijk van elkaar onderscheiden gedeelten. Het eerste, ‘Kijk eens hoe echt’, sluit het nauwst aan bij het klimaat uit de vorige bundel. Het is een tamelijk heterogene verzameling observaties, grapjes, typeringen, invallen, waarbij het zo typische verstoppertje spelen van taal/poëzie en werkelijkheid een belangrijke stilistische en uiteindelijk ook thematische factor is. Kijk eens hoe echt! Het is wel echt, maar niet omdat men er levend en actief mee bezig is, enkel door ernaar te kijken. Men zegt maar ‘kijk eens hoe echt’ als het nét echt is, en dus precies net niet echt.

Die dubbelzinnige houding tegenover de werkelijkheid, gebaseerd op afstand en verwondering, wordt als een soort programma verwoord:

‘zoals men glimlacht:
“kijk eens hoe echt”
n.a.v. laten we zeggen madurodam
- en nooit n.a.v. amsterdam -
zo denk ik dat men zich literair
realisme moet voorstellen, laat het
gelijkend zijn, o ja. maar laat
in godsnaam nog af en toe een vrouw
dunne gilletjes van verrukking slaken.’ (10)

Die verwonderde, verrukte instelling is de voedingsbodem voor allerhande vreemde invallen, combinaties, gezichtshoeken, wanneer de dichter bijv. portretjes schildert van ‘flamingo's op poten zo dun als de ff's / van mejuffer...’ (15), van een Brit (17), of van een dame, met een arm die ‘dient om stofjes / uit haar oog te ver-wij-de-ren’ (16).

[p. 542]

En het zijn misschien niet bepaald gilletjes van verrukking, die de beschrijving van de olifant begeleiden, maar die beschrijving is even gelijkend als verrassend. Het vertrouwde is even iets anders:

‘(...) en dan zijn slurf
en vlak daarnaast zijn ogen. Hoe zou jij kijken
als ze je lul op je neus gezet hadden?’ (13)

Humor, spel, geconcentreerde cursiefjes. Oefeningen ook in realisme, in concentratie op de onverwachte breuklijnen in de façademuren van het buitengebeuren. De breuklijnen in de binnenmuren van het ik worden er even door vergeten.

Als De Coninck een nieuwrealist is, dan is het in deze gedichten, die door hun bezig-zijn met de tastbare werkelijkheid een openheid forceren naar buiten toe, die een tegengewicht vormen tegen de grote emotionaliteit van de belijdenislyriek in het tweede gedeelte.

Dat sterk dominerende spelelement, dat belang van de stilistische techniek, van de vondst, de verrassende wending, de versatiele beweeglijkheid, is het onderwerp van het programmatische gedicht ‘Cruyff’ (12):

‘een gestrekte bal,
een balk door de lucht,
een eerlijk eikenhouten schot:
zo gaat de waarheid op haar doel af.

of heen en weer
en heen bewegend, de tegenstrever,
de lezer, steeds weer op het verkeerde
been zettend, door een overstapje, een
oversprongetje, elke nieuwe regel
uit leesevenwicht te beginnen,
deze beweeglijkheid, deze fysieke
bewogenheid, god, dit is kunst:

geboren worden en een lichaam hebben
en er dan gedurende een blauwe maandag
johan cruyff mee zijn

in een gedicht, een speelveld
van herman de coninck.’ (12)

Zo'n gedicht impliceert heel wat: de speeltechnische perfectie als kunst, de poëzie bij de gratie van een doorgedreven training, gekoppeld aan een

[p. 543]

uitzonderlijk talent; uiteindelijk inspiratie als vleesgeworden virtuositeit. Het gedicht wordt natuurlijk en vanzelfsprekend, spontaan, door een nietaflatende zorg voor het hand- (en voet-) werk. Maar er is meer: hier wordt ook gekozen voor poëzie als een dagje vrijaf. In de geciteerde gedichten hebben wij al uitstapjes gemaakt naar de zoo en Madurodam. Nu zitten we in die andere werkelijkheid-buiten-de-werkelijkheid,

‘in een gedicht, een speelveld
van herman de coninck.’

Ook voetbal is echt, net als poëzie, maar dan als een spel met eigen regels, die net iets afwijken van de spelregels van elke dag. Een spel ook met een immanent doel (al zijn het er hier dan twee). Het is een geprivilegieerd ‘terrein’, waar de speelse, niet-utilitaire mens even aan zijn trekken en zijn trappen kan komen. Ook hier blijft zijn bezigheid ‘doel’-gericht, maar het enige doel van deze doelgerichtheid is het maken van een doelpunt. Alles wat in het leven echt is, is hier, in deze mime van het leven nét echt en daardoor helemaal draaglijk.

Daarom is de dichter precies geen Cruyff: voor hem blijft de poëzie een speelveld, wordt geen winkel. Hij is maar Cruyff ‘gedurende een blauwe maandag’.

Het laatste gedicht van deze afdeling legt de band met de volgende: ‘Zolang er sneeuw ligt’:

‘en toch is ook de nacht niet
uitzichtloos, zo lang er sneeuw ligt
is het nooit volledig duister, nee,
er is de klaarte van een soort geloof
dat het nooit helemaal donker wordt.
zo lang er sneeuw is, is er hoop.’ (23)

‘Zo lang er sneeuw is, is er hoop’: er bestaat geen absoluut geluk, evenmin als volstrekte duisternis:

‘misschien is dat geluk: een geluk bij een ongeluk.
misschien is geluk: nog een geluk dat.
dat ik aan jou kan terugdenken, bv.,
in plaats van aan een ander.’ (41)

De tweede afdeling, ook de omvangrijkste, is veel persoonlijker, minder vrijblijvend dan de eerste. Ze bevat, in de ruimste zin, belijdenis- en liefdeslyriek. Plots is poëzie niet enkel meer ‘fysieke bewogenheid’, maar wordt zij psychische noodzaak:

‘dit is al wat ik nog kan doen:
dit niet-meer-weten-wat-zeggen
en het zeggen.’ (27)

[p. 544]

We zitten aan de keerzijde van de speels-observerende humor; de ‘grimlachjes’ worden ‘snikken’. En toch is het verschil niet zo groot. Poëzie als speelveld binnen maar buiten het leven krijgt hier pas echt betekenis: vluchtheuvel, compensatie, in plaats van, even weg zijn om terug te kunnen komen.

Poëzie wordt hier een middel om de verstikkende starheid van de grote gevoelens los te wrikken. De zware loden bollen van de gevangene, absoluut verdriet, wanhoop, weemoed en weemakende liefde worden hier, voor de duur van het gedicht, de instrumenten van de jongleur, de voetbal van Cruyff. De blok aan het been wordt de bok van de turner.

In die zin fungeren in deze gedichten dan ook de woordspelingen, de stukjes taalacrobatie, de stilistische spitsvondigheden: ze ontkrachten niet de menselijke diepgang van deze verzen, maar onderstrepen die juist. Ze intensiveren door te relativeren. Zie maken tegelijk draaglijk en vermijden de pure sentimentaliteit:

‘eigenlijk pasten we zo mooi bij elkaar
dat ik sinds je weggaan een derde
ben geworden.
ik herinner me nu na 2 jaar nauwelijks wie het is
die jou mist.’ (39)

Deze poëzie bestaat door de juiste dosering van gif en tegengif, van sentiment en lach, van fantasie en realisme, van retoriek en belijdenis, directe gevoelsuitstorting en remmende relativering:

‘ik kwam jou tegen, je was zo lief
voor mijn melancholie, dat soort
reuma van het gevoelsleven,
maar als ik het warmhield,
bijvoorbeeld in jouw armen,
viel het best te harden.’ (39)

Herman de Coninck slaagt er dikwijls in op het nippertje de smartlap te vermijden of op te heffen. Het is alsof hij voortdurend aan zijn eigen mouw staat te trekken. De loshangende draadjes van de gevoelens geeft hij een onverwachte draai, zodat ze terug in de technisch beheerste structuur van het gedicht worden opgenomen. Hij maakt lusjes en knoopjes, laat geen emoties onbewerkt uit het gedicht ontsnappen. Altijd is er wel een gaatje dat nog juist met dat draadje moest gedicht worden. En dan ‘gedicht’ in al zijn betekenissen.

Het zal duidelijk zijn dat ik voor deze poëzie gewonnen ben. Men kan hier allerhande bezwaren tegenover plaatsen. Men kan deze poëzie beschuldigen van kleinburgerlijk romantisme, van reductie van de grote gevoelens tot

[p. 545]

kleine, waarmee te leven valt. Maar dan verwijt men poëzie gezondheid en eist men een cultus van de dichter als ‘grand malade’ en maudit. Men kan het hebben over vluchtreflexen, passiviteit, een toeristische ingesteldheid tegenover het leven. Maar dan vergeet men de grote dosis luciditeit en zelfdiscipline, nodig om zichzelf zoals hier in de hand te houden.

Meer bepaald zoals hier:

‘je zei nooit wat. ik moest het altijd vragen.
of je van me hield. en je zoende.
of het veilig was die eerste keer.
en je zoende weer.
en even later of ik het goed deed zo
en je zoende, o.

je zei nooit wat, je zei het altijd met je ogen.
je ogen die helemaal alleen
in je gezicht achterbleven als ik je verliet;

je ogen na geween:
je was er niet,
je keek me aan als verten
en ik moest erheen.

en als ik weer tot daar was
de ogen waarmee je het woord “lieveling” zei,
keek of het niet veranderde
op weg naar mij.

en toen je naast de weg lag in de wei,
wat had je niet allemaal gebroken,
je benen, je ribben, je ogen, mij.
je zei nooit wat, je zei het altijd met je ogen,
zoals je daar lag, te zieltogen,
te zielogen.

en je ogen die tomas nu in heeft staan,
waarmee hij zegt: papa niet weggaan -
je zei nooit wat, hij zegt het, en jij kijkt mij aan.’ (34-35)