Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 792]

De laatste ronde

Dagboek van Weenen

Uitgeverijen zijn als filters. Er wordt nogal wat geschreven in de lage landen, maar slechts een deel ervan komt door die filters ten slotte in boekvorm bij het publiek - of althans toch in de boekhandel, want dat is niet precies hetzelfde - terecht. Vele uitgevers geven trouwens echt de indruk dat er in hun hoofd in plaats van hersenen enkel zanden kiezellagen zitten, en ze geven alleen maar uit wat ze commercieel risicoloos achten, of wat goed is voor hun ‘prestige’. En dus kan men vermoeden dat er heel wat interessante teksten in laden en kasten liggen te vergelen. Af en toe gebeurt iets wat het vermoeden bevestigt: een uitgever brengt toch iets wat reeds door tien anderen geweigerd werd en dat blijkt opeens een bestseller te zijn, of een boek dat als een vernieuwende wind door onze letteren waait, enz., enz. Of iemand publiceert ten slotte in eigen beheer en wordt erkend als uiterst talentvol. Of een auteur maakt zich waar, geduldig en moeizaam, via kleine literaire tijdschriften. Maar zelfs via deze kanalen kan niet iedereen zich manifesteren, want ook die zijn in feite slechts voorbehouden aan ‘insiders’. En men vraagt zich dus af of, helemaal buiten de literaire sfeer, geen eenvoudige mensen toch dagboeken bijhouden, memoires op papier zetten, invallen noteren, commentaar op wat er rond hen gebeurt leveren, verhalen fantaseren die later door hun kleinkinderen bij de zoveelste verhuizing zullen opgeruimd worden? Het kan.

‘Twee jaren lang hebben Monika van Paemel, Georges Adé, Leo Pleysier en Daniël Robberechts uitgekeken naar teksten die ten onrechte geen kans krijgen bij de erkende uitgeverijen, met de bedoeling om toch een voorlopige, bescheiden pre-publikatie ervan te bezorgen’ staat te lezen in het ten geleide van het dubbelnummer 23/24 van Schrift, het eenmanstijdschrift van Daniël Robberechts (wiens knappe teksten wel ettelijke keren bekroond werden, maar die zeer lang op publikatie in boekvorm moest wachten), dat Dagboek van Weenen brengt, geschreven door Jozef Hofkens, Gelmelstraat, Hoogstraten. Het is een dagboek dat de eenvoudige arbeider Hofkens bijhield toen hij van half 1944 tot 1945 voor de Duitse bezetters in Wenen moest gaan werken. Er werden een tiental teksten gelezen, zegt de inleiding ook, vóór de vier genoemde auteurs ten slotte akkoord waren dat de publikatie van deze tekst wenselijk was. Ik weet het niet.

Het manuscript werd zo getrouw moge-

[p. 793]

lijk overgetikt, inclusief schrijf-, taal- en spelfouten, verkeerd gebruikte woorden, krukkerig uitgevallen zinnen, om de authenticiteit niet te schaden. Het is het bijzonder nuchtere verslag van iemand die een moeilijke periode meemaakt. In al zijn onbeholpenheid krijg je toch een beeld van de auteur als eenvoudig, goedmenend, zeer katholiek man, en van wat er in die periode met hem aan de hand was, en van de gebrekkige expressiemogelijkheden waarover de meeste mensen beschikken. Of toch niet?

Het in dagboekvorm bijgehouden relaas geeft haast uitsluitend informatie over het weer, over wat er te eten was (met soms gedetailleerde opsommingen), over welk werk ze uitvoerden op de fabriek, welke kleren er 's avonds nog werden hersteld, en, boekhoudkundig, ook alle bombardementen. Hofkens geeft vrijwel nooit commentaar. Hij klaagt haast nooit. Emoties lijken hem vreemd. Hij denkt nauwelijks.

Ik pik er zo maar een dag uit, 14 april 1945. De Russen zitten op 5 km. ‘van ons af’ heeft hij de vorige dag genoteerd:

‘van daag heeft het aant regenen geweest wat fluiten de ballen weer over onze kop, en heel den dag toeren de vliegers boven ons, er waren soldaten die vroegen voor een burgers kostuum, en dan smeeten ze hun soldaten pak weg en zoo wilde die ontvlugten, ook zijn er van daag honderde jongens die in gevangen kampen zaten om ver geschoten met de maciene geweren, ook werden er honderde op een plein gezet die werd vol petrolium gegoten en zoo werden die Jongens levend verbrand door de es es mannen, van daag heb ik weer heel den dag in mijn kerkboek gebeden, wat is het toch weer een droevige dag, we zijn van daag vroeg gaan slapen dan horen we niets van het geschut.’

De bevrijding, door de Russen, is uiteraard een hele gebeurtenis. Op 20 april noteert Jozef Hofkens:

‘van daag was het weer schoon weder, van de morgent hebben we eene emmer koffie op geschonken, met een pollepel suiker daar in, en daar een stuk brood bij met eene vinger dik suiker daar op, de kassen zitten nog vol gestamt met eten, om 9 uren hebben we aardappelen aant kuisen geweest en boonen in het water gezet, wat hadden we van de middag weer een lekkeren dinee, van daag heb ik mijn dagboek over aant schrijven geweest in een grooten boek, van den avond hebben we om termeeste scheten aant laten geweest in het bed, de eene kant van de barak tegen de anderen kant, tot 11 uren we verloren met 5 scheten, dat ging er nog al.’

Ook het transport terug naar huis is een uniek avontuur en dat gaat dan zo:

‘hier staan we nu weer in een groote statie, nu hebben we er een macien voor staan dat heeft een snelheid van 115 klm per uur, hier zien we ook groote moerassen ook staan er veel fuiken in het water voor visch te vangen, hier zitten we nu ook tegen de krim, in de krim woonde 50.000 duizend zielen en zijn er 45.000 duizend van verbrand of vermoord, ook werden de kleine kinderen in het water gesmeten ter wijl er

[p. 794]

de Moeders bij stonden te wenen, dat deden die duitsche es es soldaten, van middag hebben we patat frut ge eten en van den avond was het pap ook zien we hier groote groepe ganzen.’

Men kan zich moeilijk een tekst indenken die verder verwijderd is van wat uitgevers durven brengen, van literatuur in de gangbare betekenis. Maar heeft het daarom betekenis dergelijke teksten in deze vorm te publiceren? Mijn buurvrouw die geen stem heeft mag best zingen ter verlichting van haar innerlijke spanningen, maar daarom hoeft er nog geen LP van geperst. Wat daar en toen, in Wenen of elders, gebeurde, hoe de gewone mensen reageerden, dat zeker op de dagen die later in vetjes in de geschiedenisboeken kwamen de kleine man noodgedwongen vooral geïnteresseerd was en moest zijn in eten, weten we ook wel zonder dat dagboek. Benadert een tekst als die van Hofkens eerlijker en beter de realiteit dan wat zich als literatuur, roman of essay aandient? Ik weet het niet. Ik geloof dat je de essentie van de realiteit slechts via de verbeelding kunt achterhalen.

Zou er nog veel materiaal als dat van Hofkens bestaan?

Hier werd Vantorre (De Kavijaks) gepubliceerd, en in Nederland kreeg de dichtende arbeider Van Vollenhoven veel aandacht, maar zijn dat uitzonderingen, of toppen van een ijsberg?

Iemand vertelde me dat in Nederland het plan bestond een televisiedocumentaire te brengen gebaseerd op teksten (dagboeken, autobiografieën, memoires) van onbekende mensen. Men deed dus een oproep, vroeg materiaal, sinds onheuglijke tijden als familiesouvenirs bewaarde dingen, en heeft het project moeten laten vallen bij gebrek aan materiaal... Maar het initiatief van Robberechts en Cie is interessant.

Ik bezit een boek, ‘Useful Toil - Autobiographies of Working People from the 1820s to the 1920s’, Edited by John Burnett (uitg. Allen Lane). Een boeiend boek. Het is onderverdeeld in drie hoofdstukken (The Labouring Classes - Domestic Servants - Skilled Workers), elk hoofdstuk stevig gedocumenteerd ingeleid. Zonder enige literaire bekommernis, zonder aan publikatie te denken, kennen vele mensen de behoefte om te schrijven, voor vergetelheid te redden, voor misverstand te vrijwaren. Hun teksten zijn dikwijls opgevat als een ‘verantwoording’ van hun leven voor hun kinderen. Zij, die mensen die nooit aan het woord komen, schrijven soms verrassend goed, authentiek, puntig, direct, getuigen soms van een groot inzicht in wat er in en rond hen in feite gaande is, ontroeren soms ook door de dociliteit, hulpeloosheid, die eruit spreekt.

Misschien kan men ook hier, na lang zoeken, voldoende teksten vinden om een dergelijk boek samen te stellen, en dat lijkt me een boeiende en erg zinnige opdracht. Een dergelijke bloemlezing zou pas een beeld geven, een andere visie, op een bepaalde tijd of klasse of gebeurtenis. Maar, zomaar, Jozef Hofkens brengen? Ik weet het niet, het devalueert zo'n man haast tot een foor-attractie.

Fernand Auwera