Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 796]

J. Brants / Over blinden en blindheid - een bijzondere bloemlezing

De dichter als blinde ziener en de blindheid als doorziend inzicht zijn de thema's die het uitgangspunt zijn geweest bij de keuze voor een bloemlezing die de dichters Jan Wit en J.W. Schulte Nordholt hebben gemaakt van poëzie uit de wereldliteratuur. Jan Wit, wiens verzenbundel In de metalen stier in 1957 werd bekroond met de Karel-de-Groteprijs van de stad Nijmegen, zèlf een blinde, zal ongetwijfeld het initiatief hiertoe hebben genomen. Hij deed dit ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Nederlandse Blindenbond.

De bundel bevat poëzie van talrijke dichters uit binnen- en buitenland, van Homerus tot Rilke, van Hooft tot Kouwenaar. Van andere Nederlandse poëzie zijn verzen opgenomen van onder meer Huygens, Cats, Jacob Israël de Haan, Jac. v. Looy, Anthonie Donker, Harriët Laurey en Jan Wit zèlf.

De samenstellers gaven de bundel de naam Méér dan steen voelen. Deze merkwaardige titel is het thema van een gedicht van Gerrit Kouwenaar, dat in de bundel is opgenomen. Het begin daarvan luidt:

Zou een hand als bijvoorbeeld de hand
van een blinde, die tastend door de stad gaat,
niet meer voelen dan steen
als hij steen voelt?

en het gedicht eindigt:

ja, hij zal meer dan steen voelen
als hij steen voelt,
bijvoorbeeld angst
angst bijvoorbeeld voor open deuren

maar de zienden zijn talrijker dan de blinden
blijmoedig en zeker door open deuren in- en uitgaand
betasten zij zelden steen.

[p. 797]

 

Pas als de nacht is gevallen

 

begint de werkelijkheid.

Zeer dikwijls, tekent Wit hierbij aan, hebben dichters zich in abstracte zin verwant gevoeld aan de blinde mens. ‘Kouwenaar trok de vergelijking dichter-blinde, door te stellen dat blinden, wanneer zij hun handen tastend langs steen laten gaan, méér dan steen voelen, bijvoorbeeld angst, angst die de werkelijkheid van de mens is.’

Vertaalde gedichten vormen de meerderheid. De vertalingen zijn, op een tweetal na, van de hand van Schulte Nordholt, de dichter die ook de meeste der vertalingen voor het Nederlandse Nieuwe Liedboek der Kerken voor zijn rekening heeft genomen, en wiens verzenbundel Levend Landschap in 1952 werd bekroond met de Van der Hoogtprijs.

Jan Wit schreef een zeer indringende inleiding bij de bundel. Hij gaf deze inleiding de titel ‘De grauwe grenssteen’, ontleend aan het gedicht ‘Pont du Carrousel’ uit de Neue Gedichte van Rainer Maria Rilke, van wie vier gedichten zijn opgenomen. Schulte Nordholt vertaalde de tweede regel van dit gedicht als volgt:

Grauw als een grenssteen van verborgen rijken

De inleider tekent hierbij aan dat de eerste woorden van deze regel hem een andere grens suggereren dan Rilke bedoeld heeft. Hij dacht onmiddellijk aan de grens tussen het rijk van de zichtbaarheid en het rijk waar de wereld op andere wijze wordt ervaren. ‘Wanneer zienden’, vervolgt hij, ‘zich trachten voor te stellen hoe in het rijk der onzichtbaarheid het bestaan mogelijk is, dan komen zij niet verder dan die grauwe grenssteen tussen het land der zienden en het wezenlijke land der blinden.’

Het adjectief uit het motto is goed gekozen, zegt Jan Wit, en hij kan het weten. Het gaat immers in het land der blinden niet meer over licht en donker, kleurrijk en zwart. ‘Met het wegvallen van het oog zijn die tegenstellingen opgeheven.’ Grauw zou hier het enige zinvolle woord zijn. ‘Een grauwe grenssteen: de blinde is een grensfiguur in de maatschappij der zienden, weggedrongen in een bestaan van tweederangs burgerschap en derderangs partnerschap.’

Rilke laat in een ander gedicht een blinde zeggen hoeveel gemakkelijker de zienden kunnen beminnen, ‘van gezicht tot gezicht’.

Anderzijds wijzen vele der dichters op het feit dat de blinden altijd met opgeheven hoofd lopen. Zo: Jac. van Looy in zijn vers op het gitaarspelend blinde meisje in Madrid. Zo: Baudelaire in zijn gedicht ‘De blinden’:

[p. 798]

 

Al is het goddelijk licht erin gedoofd

 

toch staan zij altijd naar de hemel open

 

nooit ziet men blinden in gedachten lopen

 

ter aarde neigend het te zware hoofd.

J.J. van Geuns, nog steeds een onderschat dichter, zag in het wandelen van een door een kind voortgeleide blinde zelfs iets edels, koninklijks welhaast:

Er is een kalme pracht in zijn bewegen
als ware hij de heerser van dit oord.

Milton spreekt, als hij op 43-jarige leeftijd blind is geworden, van een andere wereld, van een ander licht, ja zelfs van de wereld van het verloren paradijs.

De zwervende Ierse dichter Antony Raftery gaat nog verder: hij draagt zijn blindheid met opgewektheid:

Ik ben Raftery de dichter
vol van liefde en hoop
mijn ogen zijn zonder licht
maar geen bitterheid kwelt mijn hart
(...)
mijn hart licht mij bij onderweg

Over dat andere licht dat opgaat, over het geestelijke oog dat geopend wordt wanneer het oog van het lichaam faalt, spreken vooral de oudere gedichten: de heidense variant bij Homerus, de christelijke bij Cats, Huygens en andere 17de-eeuwers; Huygens troostend: ‘Oogentroost’, het gedicht voor zijn jeugdvriendin Lucretia van Trello, die aan één oog blind was geworden, waarin de dichter zegt dat de dreigende algehele blindheid bedoeld kan zijn als een aanwijzing tot meer innerlijk leven, gereed om te sterven.

Wit wijst erop dat pas bij de modernen het verschrikkelijke en het afstotende van de blindheid naar voren komt. Georg Heym (1887-1912) gaat op dit thema door. Hij heeft vooral de blinden als gestichtsbewoners in hun griezeligheid zichtbaar gemaakt. Uit zijn gedicht ‘Blinde vrouwen’:

Geleid door haar verpleegsters, gaan de blinden
zwarte kolossen, molochen van leem
door slaven voortgesleept. En zij beginnen

[p. 799]

 

een blindenlied, zeer langgerekt en vreemd

Terugkomend op Rilke, willen we wijzen op nog twee van diens gedichten, waarin zijn affiniteit tot de bijna mystieke wereld der blinden blijkt. Van het gedicht op de blinde bedelaar in het Parijse verkeer het slot:

Als stuitte hij op tegenstand
wacht hij. Dan heft hij vol vertrouwen
plechtig, bijna feestelijk, zijn hand
alsof hij gereed stond om te trouwen.

De laatste regel: een even gewaagd als ontroerend beeld (het gebruik van de witte stok bestond in Rilkes tijd nog niet).

Zijn prachtige gedicht ‘Blinde bij de thee’, de dame in de deftige volle salon - liefdevol en treffend geobserveerd -, nemen wij in zijn geheel over, waarbij de lezer de knapheid van de vertaling zal opvallen.

Zij leek zoals de anderen te zijn,
alleen zij hield het kopje in haar handen
iets anders vast, zo leek het, dan de andren.
Zij glimlachte een keer, het deed haast pijn.

En toen men eindelijk opgestaan
en vrolijk pratend, waar het toeval leidde
men door de vele kamers zich verspreidde,
toen zag ik haar. Zij kwam wat achteraan.

Zich inhoudend, alsof zij zo meteen
voor heel een menigte zou moeten zingen,
terwijl haar klare ogen 't licht opvingen
alsof het op een blanke vijver scheen.

Zij volgde langzaam en het duurde lang
alsof er iets was dat haar bleef weerstreven
en toch: alsof zij na een overgang
niet langer lopen zou, maar zweven.

We eindigen met gedeelten uit het opgenomen gedicht van de blinde dichter-bloemlezer zelve (uit zijn bundel Revalidatie), waar het luisterende en tastende jongetje voortdurend aanwezig is (‘haren om paadjes in te vinden’):

[p. 800]

 

Wat weet ik nog van mijn moeder?

 

zij stierf toen ik vier jaar oud was

 

aan de spaanse griep van '19

 

Ze droeg zacht ruisende rokken

 

en als ze sprak dan zong ze

 

(...)

 

Toen ging ze naar de hemel

 

Ik weet niet meer of ik bedroefd ben geweest

 

De hemel - dat was immers heerlijk.

 

Trouwens daar kwamen mijn tantes aan

 

die hadden zachte lippen en schoten

 

en strakke zijden borsten

 

en haren om paadjes in te vinden

 

Oom Johan zette mij op zijn schouder

 

zo kon ik de wolken bevoelen

 

gevoegde planken in Oma's plafond

 

Dat moest wel heel dicht bij de hemel zijn.