Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 641]

Kroniek
Marcel Janssens / Helikopterhelena

De roman De vleugels van Helena door Marc Andries (Amsterdam/Baarn, P.N. van Kampen; Antwerpen, Standaard, 1973; Gemini Literaire Paperback, 160 blz.) komt op de lezer af als een nare droom. Vooreerst wekken de motieven van het steeds falende zoeken, van achtervolgen en achtervolgd-worden, een angstige droomsfeer. Verder draagt ook het associatieve uitspinnen van de motieven daartoe bij, doordat de roman de dolle sprongen, verschuivingen en hiaten van de angstdroom in zijn structuur opneemt. Ten slotte lijkt het onmogelijk een éénzinnige symbolische interpretatie aan het gebeuren vast te knopen. En wat voor een gebeuren! Een ik-persoon wandelt uit het bekende land weg, een lokkende horizon tegemoet, op zoek naar ‘Het’, waarvan hij alleen weet dat het zeker bestaat. Heel het verhaal door is hij op reis langs onvoorziene wegen en met onverwachte middelen. Nergens kan hij aankomen; steeds weer ‘in verwachting’, wordt hij meegerukt naar een vaag vermoede bestemming. Op het einde is hij alleen ‘een nieuwe ontgoocheling rijker’, maar wil alweer vertrekken, omdat hij weet ‘dat Het ergens bestaat’. Inmiddels werd hij door geheimzinnige krachten van her naar der gezonden. Blijkbaar kreeg hij een opdracht te vervullen vanwege zekere Lampernisse. Of van Karel Overzier, die hem op een bepaald ogenblik zegt: ‘Ik begrijp dat je het nu allemaal niet meer zo begrijpt, maar je moet begrijpen...’ (48)? De lezer is op dat ogenblik al even verward als de ik-persoon. Er volgen nog episodes met Generaal Baseleer, met de leraar Vergilas en met professor Caballito. De geheimzinnigste kracht, die zijn zwerftochten begeleidt en bij gelegenheid richting geeft, is de mooie, geonduleerde, versteende Griekse godin Helena uit de helikopter, een krijgszuchtig en bestraffend wezen, een fatale ‘Engel der Wraak’, die er Overzier, Vergilas en Baseleer van langs geeft. Zij treedt ook op als reddende engel voor de ik-persoon, maar in wiens opdracht werkt zij? Welke zijn haar rang en functie in de Organisatie? Het lijkt ernaar alsof de auteur - op het symbolische vlak - verschillende vormen van vrijheidsberoving en afstomping heeft willen uitbeelden. Ik denk aan de militaire terreur en aan het wetenschappelijke denken van Caballito in diens onderaards rijk. De voorstelling van de romanruimte kan ook in die richting wijzen, vermits

[p. 642]

de opgejaagde reiziger, die de ruimten achter de horizon zoekt, terechtkomt in de beklemmende kerkerruimten, in flagrante tegenspraak met zijn verlangen naar bevrijding. Hij verzeilt in een woonwagen, in spelonken, op een zolder. Steeds weer voelt hij zich afgevangen en opgesloten, steeds weer wil hij op de loop (wat hem in een droomsequens gelukt, blz. 138-140). Hij is echter de hele tijd fundamenteel onvrij. Zijn relatie tot de onbereikbare en onaantastbare Helena blijft duister: is zij een helpster of een tegenspeelster? Het Huis van Toevlucht, dat zij op hun weg passeren, is nog geen verlossend rustpunt.

In dit verband wou ik nog even naar een interpretatie van ‘Het’ zoeken. Het uitgangspunt moet zijn het besef van de onpeilbare chaos. Ik zit hier met een ellendige behoefte om alles een zin te geven, zo zegt de ik-persoon, ik zit verstrikt in een vierendertig jaar oud spinneweb, dat een ondoordringbare versperring voor het bevrijdende weten opwerpt (116). Alles moet veronderstelling blijven. De kwelling van het niet-kunnen-weten wordt door het ondoorzichtige verhaalstramien gesuggereerd: wie is spion van wie? wie werkt in opdracht van wie? waar is goed of kwaad? (Het ongewisse gebruik der tempora fungeert ook als dérouterend element.) De opzettelijke verwarring kan een analogon zijn van een fundamentele verbijstering. Wat in de paniekerige droomsfeer wordt verhaald, kan bestemming noch eind hebben. De onzekerheid regeert, ook in de spelonken van Caballito, die wel zegt ‘Hier brandt de lamp!’ (107), maar dat wekt enkel loze verwachtingen. Zelfs Helena, die gezonden schijnt om de bevrijding te helpen realiseren, zegt op het eind: ‘Jij zult wel denken dat ik gek ben, (...) Een en ander moet je wel onbegrijpelijk voorkomen. Alles eigenlijk als ik er even over nadenk (...) Het is moeilijk om je alles te verklaren, (...) In feite geraak ik er zelf niet helemaal wijs uit.’ (151). De Griekse godin, de hoogste en mooiste macht, bekent dus ook haar onmacht. Zo worden alle zekerheden in het verhaal stelselmatig geperverteerd en ondergraven. Is er een uitweg denkbaar? De ik-persoon spreekt een paar keer van de directe, onbelemmerde en totale communicatie en van een hogere vorm van menselijkheid, die hij langs de vele staties van zijn dooltocht moet missen. Het hoofdkwartier van Zijne Excellentie Lampernisse wordt ‘een bruggehoofd naar een hogere vorm van menselijkheid’ genoemd (110), terwijl Generaal Baseleer daar precies een aartsvijand van is. Een vroegere beschaving heeft de taal der directe communicatie gekend; de panische wereld waarin de ik-persoon ronddoolt, heeft dat vermogen verloren. Het doel van de zoektocht - ‘Het’, dat ergens moet bestaan - kan wellicht met die onbelemmerde communicatie in verband gebracht worden.

In ieder geval blijft het boek voor mij een raadselachtig ding. Ik vroeg me

[p. 643]

soms af of er hier en daar geen practical joke in zit, en of het niet bij gelegenheid als sleutelroman kan gelezen worden. De verteller blokkeert soms zelf op ironische manier een of andere symbolische interpretatie (bijv. blz. 78). Laten we er dus niet te zwaar aan tillen noch trachten te ontraadselen waar Helena zelf niet uit wijs geraakt. De ik-persoon wordt ergens overmand door een klaterend wit licht, dat zijn gedachten als een remloos rad doet tollen (88). Dit beeld lijkt mij goed geschikt om de totaalindruk van het boek te resumeren.