Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 635]

Kroniek
Willy Spillebeen / De volheid en de holte

Erik van Ruysbeek (^o1915) drukt in zijn oeuvre een eenheidsvisie op de kosmos uit. Hiervan getuigen ook de lijvige bundels Een kleine alchemie (1973) en De bron achter de spiegels (1974). Gedicht na gedicht poogt Van Ruysbeek door te dringen tot het mysterie van het zijn. Achter alle verschijningsvormen van de werkelijkheid in al haar complexiteit ziet hij een eenheid, een eenwording van de tegendelen die daardoor zichzelf opheffen. De titel van zijn jongste bundel De bron achter de spiegels is een zinvolle samenvatting van deze eenheidsvisie: het mysterie van het zijn weerspiegelt zich in de dingen zelf, die dan ook zovele spiegels vormen van het zijn. Van Ruysbeeks kosmisch-universeel levens- en wereldaanvoelen werd ongetwijfeld mee gevormd door oosterse religieuze invloeden; het oosters elementarisme bracht hem er niet enkel toe de tegendelen met elkaar te verzoenen, maar ze zelfs in elkaar te doen opgaan. Zo kan dan het motto boven de cyclus ‘Kleine alchemie van het leven’ luiden: ‘Quod est inferius est sicut quod est superius et quod est superius est sicut quod est inferius...’ uit de Tabula Smaragdina.

Een kleine alchemie bestaat uit drie cyclussen. In de eerste wordt de liefde in haar twee-eenheid tot een symbool bij uitstek van het kosmisch-verruimd bewustzijn van de eenwording en de eenheid: ‘en ik zet uit en groei / tot wegend firmament boven je aarde / vorm van al je vormen / dalend in je dalen reusachtig en intiem / wij vatten vuur en worden golvend lava / en ik ben zon en stort de zon in jou / en weet niet meer het onderscheid der huiden / ontploffend vuur, één vuur, vult alle ruimte / en ik, ik ben niet meer.’ (9). Met nagenoeg identieke bewoordingen beschrijft Van Ruysbeek in het verhaal ‘Liefde’ (Nieuw Vlaams Tijdschrift, april 1974) hoe een stervende man in een soort koortsdroom een coïtus beleeft: een visioen eigenlijk van de eenwording met het al, gesymboliseerd door de (niet-aanwezige) vrouw. Ook in de cyclus Kleine alchemie van de liefde resulteert de eenwording van man en vrouw in een diepere eenheid: als ‘wijn van prikkels en van vredes / miljarden priemen in eindeloze ruimten / waarin ik stoffelijk verzwind.’ (17). Zo ervaart de man de vrouw in hem. Maar deze vrouw wordt verruimd tot ‘alom-aanwezigheid’. De macht van de

[p. 636]

liefde blijkt inderdaad te bestaan uit een oneindig verruimen van man en vrouw, een paradoxaal gebeuren: ‘wij schenken leven aan de zee in ons / en wentelen in haar die ons / tot de oneindigheid van één / verbijsterend punt / verruimt / en sluiten wij de ogen / onze lichamen overstromen ons / wij houden ze groot open / en zien de vormen van gods zaligheid.’ (21).

Men kan het zo stellen dat de dichter d.m.v. zijn sterk positieve eenheidsvisie alle menselijk tekort bewust negeert en zelfs opheft, omschakelt tot een zegepraal. Over (de schoonheid van) de vrouw schrijft hij: ‘in jou verzinkt mijn nietigheid en wordt er groot, / bodem mijner ziel en hoogtepunt mijns lichaams / in jou wordt mijn verlies tot zegepraal.’ (22). In de tweede cyclus ‘Langzaam tussenspel’ wordt de dood opgeheven en ongedaan gemaakt: in het lange gedicht ‘Requiem in memoriam patris’ is de zoon niet slechts ‘spiegel en toekomst’ van de dode vader, maar blijft deze vader rondom de levende in alles aanwezig, zelfs identificeert hij zich met alles (cfr. Achterberg die eveneens de dode geliefde met de hele werkelijkheid gelijkstelde): ‘Nu hebt gij traag het lichaam dat gij waart verlaten / en schouwt de lieve last met de glimlach van wie weet / en ik die in de avond wandel tussen de struiken en de bomen / gij zijt rond mij die in mijn lijk nog leef / gij zijt de lucht gij zijt de wind gij zijt de straling / van wat door alle delen lieflijk waart / een deel van wat oneindig is en zonder delen / en dat mijn adem en 't kiemen van de grasspriet vult.’ (30). Uit de these van de sterfelijkheid volgt de antithese van de onsterfelijkheid. De dichter gelooft in de synthese van de universele, kosmische eenheid van alles met alles: een aards paradijs dat hij herhaaldelijk geïncarneerd meent te zien in de bossen, de ongerepte natuur waardoorheen hij dwaalt ‘als wijlen God de Vader in de eerste tuin’ (33). Daar slaagt hij erin om in eenklank te leven met de aarde en met de dieren, wat prachtig geëvoceerd wordt door het beeld van de jager die in zijn slaap gelikt wordt door een jonge reegeit. Het leven van de mens zelf ziet Van Ruysbeek visionair als het verroeren van lichte twijgen in een korte cirkel, waarin ook het verloren ritselen van een blad van vorig jaar te horen is, een ogenblik uitwendig leven, een rivier die uitmondt en vervloeit in de grote roerloosheid van het onbeweeglijk ruisende bos aan de overkant. Dit is de inhoud van het mooie gedicht ‘Monding’, een van de mooiste overigens die Van Ruysbeek heeft geschreven. Meestal immers verwoordt hij zijn eenheidsvisie op de wijze van een ideeënleer en niet als een visioen of een visie die vanuit de werkelijkheid is ontstaan. Daarom allicht heeft prof. R.F. Lissens hem ‘een in de poëzie verdwaald essayist’ genoemd. Zijn poëzie heeft bijna doorlopend een betogend karakter. Dit komt haar zelden ten goede maar behoedt hem

[p. 637]

er toch ook voor dat hij zou delyreren of in grootspraak ontsporen. Wanneer hij er evenwel in slaagt zijn groots visioen direct beeldend vanuit de visuele werkelijkheid over te brengen, hetgeen in de cyclus ‘Langzaam tussenspel’ vaak het geval is, schrijft hij m.i. zijn sterkste poëzie. In al zijn gedichten is er weliswaar doorlopend beeldspraak aanwezig, maar de beelden zijn te vaak cerebraal-kosmisch, waardoor de visie m.i. loskomt van de visuele werkelijkheid en ook veel meer beeldend-redenerend dan plastisch-evocerend aandoet. De natuurgedichten in Kleine alchemie spreken m.i. sterker aan dan de andere omdat je als lezer a.h.w. de hand kunt leggen op de uitgebeelde werkelijkheid. Een voorbeeld van zo'n natuurgedicht:

In 't grote bos aan d'overkant dat als een bergrug rijst
ter plaatse ruist de wind en doet geen blad verroeren.
Ruist ook de stortbeek nog, een humus van begeren,
een verre bronst van onderaards geluid?
Alles verdween in 't onbeweeglijk ruisen
van de gestrekte reus van groen.

Slechts waar ik sta
verroeren in een korte cirkel lichte twijgen
ritselt verloren een blad van vorig jaar
denken en bloed
een ogenblik uitwendig leven
rivier die uitmondt en vervloeit
en in de grote roerloosheid verdwijnt. (35)

In de natuurgedichten identificeert de dichter zich volledig met de ongerepte natuur, hij wordt bijv. het bos: ‘In mijn verboste ogen groeit het groen / diep onderwaarts opschietend in gespitste twijgen / duizenden priemen leven naar het blauw / ik ben in botten overal gezwollen / en voel me duizendkoppig barsten naar het licht / ogen en ogen reeds wimperend in de wind.’ (36). Ruimtelijk valt de microkosmos van de mens algeheel samen met de macrokosmos van de werkelijkheid, waarbij zich ook die andere werkelijkheid aansluit. Ruimtelijk gezien is alles één m.a.w. de ruimte bestaat niet of alles is ruimte. Hetzelfde doet zich ook voor met de tijd: in Van Ruysbeeks kosmogonie is er beslist wel een groei, een zich met elkaar vermengen van de tegendelen haat-liefde, afgunst-vertrouwen, honger-verzadiging, maar naarmate die tegendelen zich hechter met elkaar ver-

[p. 638]

mengen ‘groeien wij naar ons / steeds lichter wordend vlees / ons zonnevlees.’ (40). Hij ontindividualiseert de mens en stelt: ‘dat wij ouder zijn / dan onze geboorte.’ (40). Daar ligt trouwens de betekenis van de mooie cyclus ‘Voor een Egyptische prinses’ met wie hij zich gaat identificeren: ‘je bent mijn ruimte voorbij de bereikbaarheid / mijn grensloosheid voorbij mijn dijende grenzen’ (44) en hij stelt daar ook reeds het besef dat ‘zolang men wenst komt er geen einde aan het wensen.’ De ‘verlangenloosheid’ is blijkbaar het hoogste ideaal van de mens die streeft naar eenwording, die heimwee heeft ‘naar een aankomst of een wederkeer.’ (45). In Van Ruysbeeks optiek is het woordje ‘of’ hier buitengewoon belangrijk: het betekent dat de slang zichzelf in de staart bijt, dat de cirkel rond is. De tijdbeleving van deze dichter is inderdaad volkomen cyclisch. In ‘Een scheppingsverhaal’ uit ‘De bron achter de spiegels’, p. 61, klinkt het: ‘Nu kan ik mij terugtrekken (d.i. nadat “Uit mijn handen / wervelend / de wereld” kwam - W.S.) / in mijn oerbegin / tot aarde mij vindt.’

‘Kleine alchemie van het leven’ is de derde cyclus. Alles is in alles en is ook alles, naar het motto van de Tabula Smaragdina, alles groeit naar een ‘basalten roerloosheid’ (62). De ik-persoon vangt soms glimpen op van het zijn, van ‘het licht dat mij eens schiep en ik niet kan herkennen / maar dat mij kent / en wit en brandend / dóórbreekt soms / een bliksemschicht in mijn verdronken oog.’ (65). In de mens is het absolute zijn reeds aanwezig: ‘luttele zon in ons / wij voeden u / met uw vonken in ons gelegd / naar een stralender klaarte op weg / naar het zonnevlees het lichtvlees / dat we duister reeds zijn.’ (66). De hoogste wijsheid blijkt dan te zijn

Weten is de bron van niet weten
onder iedere stap staan honderd geheimen op
stop het wentelen van het wiel
keer in uzelf tot de leegte
onwetendheid is de bron van het weten.

Hans Andreus formuleerde het aldus: ‘De dichters weten wat zij niet weten. / Zij spreken in hun vreemde taal; / zij gaan de dood in tot het begin; / zij ontdekken leven.’ (Credo)

Van deze eenheidsvisie is (uiteraard) ook De bron achter de spiegels doortrokken. Het blijkt trouwens duidelijk uit de titel van de bundel. In de eerste cyclus ‘Wereldse Liederen’ handelt de dichter over het spreken: ‘- nutteloze taal die niet / het onuitsprekelijke spreekt / eenzaamheid der woorden

[p. 639]

die iedereen verstaat -’ (9) en ‘Zo wil ik te spreken leren / opdat niet ik dan spreek / maar 't onuitsprekelijke zelf / in de ongesproken glans en schemering / mijner profane woorden.’ (10). Ook in deze bundel schrijft de dichter de sterkste gedichten als hij met natuurbeelden zijn eenheidsvisie naar de lezer kan overbrengen. Ook in deze bundel komt de drang tot uiting om alle menselijk tekort te negeren en te overwinnen. De dood bestaat niet: ‘wat eens bewust werd sterft niet meer / ook niet wanneer wij sterven.’ (20)

Een belangrijk onderscheid evenwel tussen Een kleine alchemie en De bron achter de spiegels ligt in het feit dat in de laatste bundel een crisis diende uitgeschreven en afgeschreven te worden. Dit is de inhoud van de cyclus ‘Avondliederen’: de dichter moet blijkbaar eerst als een kluizenaar inkeren naar zichzelf in volkomen verinnerlijking om dan ‘passieloos’ in alle passies van de mensen te kunnen delen. De wanhoop en het besef van het afgrondelijke, de dreiging van het niets, worden opeens weer heel groot - Van Ruysbeek heeft inderdaad zijn positieve levens-en-wereldvisie moeten bevechten op een soort nihilisme (cfr. de bundel Weerklank (1948) die wel héél pessimistisch was - en de dichter schrijft: ‘God is verloren, liefde, god is voorbij, / versplinterd en verbrijzeld / tussen de honende / malende / molenstenen van het niet.’ (33). Maar hij overwint dit afgrondelijke besef in en door zijn eenheidsvisie: ‘het duister is geboortestaat van licht.’ (35). En dan komt als gevolg van een ‘tijdeloos verdriet’ (36) het doodsverlangen: ‘Hoelang nog, teder leven, streel ik je geliefde vormen, / hoe lang eer je me laat gaan / onweerstaanbaar / naar mijn ruimteloze thuis?’ (41), hetgeen neerkomt op ‘sterven en groeien / in de wordingen van / het zijn’ (43) of ‘opgaan in de orgelende stilten / alom-aanwezigheid.’ (44)

Een dichter die naar de al-eenheid toegroeit, naar het punt waarin alles is vervat, zou eigenlijk moeten streven naar een essentieel woordgebruik. Zo lijkt het toch tenminste. Van Ruysbeek is daarentegen een dichter van véél woorden, hij is eigenlijk té welsprekend, te veel een beeldenstapelaar. Het wekt dan ook geen verwondering dat zijn kortere gedichten meestal de sterkste zijn, dat heel wat gedichten te veel vulsel bevatten en vaak prachtige synthetische formuleringen verstikt zitten in langere en te weinig gespannen teksten. Van Ruysbeek onderschat blijkbaar - als veel dichters - het evocerend vermogen van zijn woorden. Als goed theoreticus wil hij extra uitleggen en verduidelijken. In de reeks ‘Kruimels’ uit de eerste bundel en de cyclus ‘Proeven van Haikus’ uit de tweede bundel, beperkt hij zich. Deze korte gedichten komen bij mij overtuigend over. Van Ruysbeek schrijft dunkt me in hoofdzaak drie soorten haikus: gedachtelijke, die dan ook a.h.w. aforismen zijn: ‘Geef geen naam aan de / God, voorzichtig, sluit

[p. 640]

hem niet / op in een kerker.’ (53); meer descriptieve, die de indruk van een moment vastleggen en m.i. slechts pseudo-diepzinnig zijn: ‘Onder hoge lucht / wouden dalen naar het dal. / Nabij: drie oppers.’ (54); en ten slotte haikus die beeldend evoceren wat de dichter ook in zijn langere gedichten weergeeft: ‘Beneden de stroom. / Hierboven hoge pijnen. / Daartussen mijn oog.’ (54)

In de slotcyclus ‘Spiegels der transparantie’ suggereert de dichter hoe in de werkelijkheid ‘de bron’ doorschijnend aanwezig is. Het scheppingsverhaal waarover het eerste gedicht handelt blijkt rond te zijn, volkomen cyclisch: een reeks reïncarnaties waaraan geen einde komt. ‘Nu kan ik mij terugtrekken / in mijn oerbegin / tot aarde mij vindt.’ (61). M.i. suggereert Van Ruysbeek hiermee inderdaad de dood, het deelhebben aan de eenheid, een waterdruppel worden in de bron. Het menselijke tekort, waardoor hij ‘slechts het veelvuldige’ en niet ‘het ene’ bereikt, compenseert hij in het visioen van ‘de bron achter de spiegels’: ‘Maar voorbij de paleizen / de visioenen en de wolkenhemels / van zintuigen, gewarigheid, gedachten, / is daar de bron waaruit zij bronnen, / de oneindigheid waaruit zij eindig zijn.’ (62). Alles is inderdaad in alles en is ook alles: ‘Elke lichtkorrel is gans het licht / elke vlam is gans de zon / elke druppel is gans de zee // en ik, ik ben het zijn.’ (70)