Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 558]

Kroniek
Lieve Scheer / Gekwetste muziekdoos

Van Walter Roland verscheen bij uitg. Soethoudt te Antwerpen het ernstige boek Kain, waar is je broeder, een bundel verhalen, anekdoten, schetsen rond de oorlog, variërend van 1 tot 30 pp. Als ik oorlog zeg, bedoel ik niet zozeer het veilige binnenland waar men enkel de sporen ervan merkt, maar vooral het front met zijn alom-aanwezige smaak van de dood.

Ik heb weinig proza gelezen waar de hoorbare, ruikbare, voelbare vernieling zo onontkoombaar in de lucht hing als hier. De spanning versplintert de tijd in moment tot moment, versplintert de zintuiglijkheid in losstaande hamerende indrukken. Er is een stem die een bevel geeft. Telkens weer. Er is het hoge gras waar men in schuilt. Er springen granaten uiteen. Er is het struikgewas achter de berken. Er is de stem die niet aflaat, tot ze ineens met een andere klank te horen is, en daarna niet meer. Er zijn de verlaten granaatwerpers die men bereikt, nog heet.

Zo gaat het er in Rolands proza aan toe. De paniek vergroot elke waarneming, geeft een koortsachtige geladenheid. De schijnbaar laconisch korte zinsbouw spant het gebeuren op tot een heftige bijna, niet te dragen angst. Telkens weer valt de polsslag van het ritme uit, staat het hart stil. Maar zonder verpozen draait de oorlogsmachine voort, flegmatisch, onaangedaan. Voor de mens die als een mier daartussen verloren zit is er geen uitkomst.

Wat dit werk in waarde doet toenemen is dat de schrijver de anekdotiek van zijn verhalen niet eenzijdig heeft geput uit zijn eigen verleden als oostfrontstrijder. Hij is geen geobsedeerde die het boek als een soort vuilbak voor zijn trauma's gebruikt. Voor hem gaat het om de verruimde algemene thematiek en problematiek die mensen opstelt tegenover mensen, waar ook ter wereld. Een van de verhalen, Late bruidsnacht, speelt zich af in zwart Afrika, De fellah in een Arabisch land, zes anderen aan een niet genoemd front. De personages zijn exemplarisch: ze worden niet beschreven en dragen geen naam. Het thema van de oorlog wordt in zijn algemeenheid gesteld, zoals een van de figuren in het heetst van de strijd het trouwens zelf verwoordt: ‘Hij denkt aan de vrijheid, die hij voor anderen moet veroveren. Waarom zou hij sterven voor de vrijheid van anderen? Wie dwingt hem ertoe anderen te bevrijden? Wie dwingt de vijand ertoe? Iedereen wordt

[p. 559]

gedwongen en niemand is zelf nog vrij.’ (12)

Mooi is ook de opbouw van de bundel. De verscheidene stukken vullen elkaar aan, laden elkaar op. De eerste teksten gooien je stuk voor stuk en onbeschermd in het rauwe vuur van granaatwerpers en geweren. Naarmate de bundel vordert wijkt dit brute geweervuur echter voor wat erna of ertussen komt: de doelloze soldaat op wacht (De wacht), de relatie tussen de achtergebleven soldaat en de negervrouw, die in haar uitgemoord dorp is overgeschoten, relatie vol wantrouwen en spanning, vol tasten, maar met een zweem van aarzelende menselijkheid; dit alles in gebarentaal, want ze verstaan elkaar niet tot ze beiden hulpeloos toevlucht zoeken in mekaars armen als een overtrekkend vliegtuig napalmbommen gooit en het reeds verwoeste dorp geheel uitbrandt, de duisternis tegemoet (Late bruidsnacht).

Een ander stuk, De witte hemel, heeft als hoofdfiguur een soldaat met een stukgeschoten been, die op een berrie weggedragen wordt van het front vandaan, naar het nabijgelegen bivak, en dan met de ambulancewagen nog verder weggevoerd naar het lazaret; hier valt het volle licht op de werkelijkheid na het front; de hospitaalbedden waar de opgenomen respectievelijk hun lot afwachten: de amputerende dokter, de troostende verpleegster, heel even, de genadeloos-genadige dood, herhaaldelijk. Ook De fellah geeft de werkelijkheid achter en nà het front: een vrijheidsstrijder wordt gemarteld omdat men informatie uit hem wil persen. Jammer dat het geen lente is speelt zich op zijn beurt af in een Vlaamse familie. Er is een zoon oostfrontstrijder, een ander is verzetsman; vader en moeder verliezen beide zonen en na de oorlog worden ze bijna als verraders uit hun huis gehaald door een woeste meute.

In het laatste stuk, Poste restante, is de oorlog, of liever de nasleep ervan, een getemperde maar altijd weerkerende achtergrondmuziek geworden. De hoofdfiguur heeft door mishandeling vanwege de staatsveiligheidsdienst, door jaren gevangenis ook, een karakterverandering ondergaan. Hij is eenzelvig geworden, contacten zijn niet meer vanzelfsprekend. Men kan slechts tasten naar de aanwezige afwezigheid van de andere; want vanbinnen is de spontaneïteit gebroken. Het vertrouwen is gestorven. Men is vergeten wie men zelf is. Men kan alleen nog zintuiglijk de medemens betasten, een weg zoeken in urenlang schriftelijk nakaarten na elke ontmoeting. Zo bijv. spreekt hij tot het meisje, voor wie de zich altijd verder schrijvende maar nooit verzonden ‘poste restante’ bestemd is: ‘Aan je vingers heb je vandaag drie ringen zitten en aan een van die ringen hangen enkele metalen bolletjes waarvan het rinkelen bij een volkomen stilte te horen is. Je vingernagels zijn roze gelakt en onder de rand steekt het vuil onverwacht scherp

[p. 560]

af tegen de glanzende laag. De muziek scheurt elk gevoel aan flarden, maakt er een nieuwe ervaring van, veel intenser dan de oorspronkelijke en jij luistert aandachtig, je hoofd beweegt nauwelijks, maar de pezen van je keel spannen af en toe en ik zou er met mijn vingers langs willen glijden en mijn hand op je borst leggen en je hoofd in mijn armen sluiten en met jou onder de katoenen deken kruipen en de klok terugzetten.’ (105). Het ritme is hier heel anders dan in de frontstukken. Het is minder hamerend, het is iets zangeriger geworden, een soort monotone zangerigheid in mineur. Toch vloeit het niet over. Elke zin blijft een beproevend omschrijven van de innerlijke en uiterlijke ervaring - beide vloeien niet meer vanzelfsprekend in elkaar. Het is de zangerigheid van een muziekdoos die jarenlang niet werd opgedraaid en haar eigen geluid is gaan wantrouwen. Dit laatste verhaal is misschien niet het knapst - ik vind De gewonde bijv. hallucinanter - maar het is wel het menselijkste uit de bundel. Is het omdat het een van de langste is? Of is het eerder de belijdenisvorm die deze onuitwisbare directheid, deze moderne indruk, schept? Wellicht heeft W. Roland zich hier het innigst ingeleefd. De thematiek, een schriftelijke biecht aan een meisje dat hij, anders dan Van Ostaijen, niet ‘Milwaukee heet in 't spelevaren met (zijn) eenzaamheid’, zou best autobiografisch kunnen zijn.

Al met al: het pregnante Kain, waar is je broeder is een bundel waar ik hartsgrondig van houd. Hier wordt niets opgeofferd aan de literatuur, alles is echt, spontaan, eerlijk, eenvoudig. Alleen grote kunst ontstaat zo. Zij is een spiegel van het leven.