Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 554]

Kroniek
Marcel Janssens / over Clem Schouwenaars

Clem Schouwenaars nam zich voor, het allerlaatste omtrent zichzelf in zijn geschriften prijs te geven en geen lezer meer te bedriegen met ‘literatuur’. Daartoe componeerde hij in de lijn van De Seizoenen een nieuw boek, Oog in Oog (Orion, 1973, 320 blz.), als een verdere ontplooiing van zijn programma als schrijver: het eigen ik autobiografisch vertellen met de gewoonste gevallen uit het dagelijks leven. Oog in Oog ontwikkelt zich op drie tijdsvlakken. De eerste twee (een week in april 1972 en een paar dagen in het najaar 1972) vormen alternerende hoofdstukken, terwijl achteraan fragmenten volgen uit een dagboek tussen 1 januari en 21 maart 1970. Dit dagboek wordt ingelast in het slothoofdstuk onder de titel De grote dwaasheid. Dat het boek op dagboekfragmenten uitloopt, is helemaal niet verwonderlijk. Schouwenaars verpandde zijn schrijven programmatisch aan de autobiografische tijd. Zijn vroegere geschriften zijn ongetwijfeld ook al sterk ik-betrokken, om niet te zeggen narcistisch geweest, maar met De seizoenen lijkt hij die ader van het ik-schrijven succesvol te hebben aangeboord. Zoals Reve, Geeraerts, De Wispelaere, Speliers, Willy Roggeman, Auwera en Spillebeen ontwerpt hij - kennelijk met therapeutische intenties - een cyclus van teksten, die het eigen ik in zijn geworpenheid in de tijd min of meer lyrisch, min of meer ‘fabulierend’ op de voet volgen. Oog in Oog moet een schakel zijn ‘in de keten van geschriften, die een publieke speurtocht zijn naar mezelf.’ (161). Hij wil zich al schrijvend boven de rotzooi verheffen (251). In hoever hij daarbij voldoende ‘fabulierend’ tewerkgaat om de lezer zijn vertelde ik te kunnen blijven verkopen, is voor mij een open vraag. Schouwenaars ontwerpt teksten zonder een bepaald thema, omdat hij alles belangrijk genoeg en het vertellen waard vindt, ook het schijnbaar meest banale. Hij wil een boek schrijven op dezelfde wijze als hij leeft, niets fantaserend of verbloemend: ‘een realisme zonder verdichtsels’ (259). Dat beproeft hij met ‘een soort logboek van één week’ (259), eigenlijk twee weken, of beter: van drie tijdsdoorsneden uit zijn veertigjarig ik, dat zichzelf wil kennen. Dat moet ‘de uiterste consequentie van realisme’ zijn.

Deze uitdrukkelijke wil om zich te onderwerpen aan de autobiografische

[p. 555]

tijd houdt niet alleen verband met de afwijzing van het fictionele personage, dat als leugenachtige constructie wordt beschouwd, maar ook met een mentale verandering. Uit dit nieuwe boek blijkt pas wat voor een keerpunt De seizoenen is geweest. De ik-zegger verzaakt de artistieke (en naar mijn smaak gesofisticeerde, artistiekerige) projecties, en gaat zich nu met bestudeerde toewijding en hardnekkigheid vermeien in de euforie van het luttel gebeuren. Uit de ‘literaire’ gedaanten getreden, kan hij het kleinste voorval met verwondering overschouwen, proeven en neerschrijven. Een voorbeeld op zondagochtend 16 april 1972: ‘Het wordt als naar gewoonte een lang en traag ontbijt, waarvoor ik weer mijn natte kleren uitspeel en mijn badmantel aantrek. De gekookte eitjes wil ik zo rustig mogelijk uitlepelen. Zalig zijn zij, die kunnen genieten van de eenvoudigste dingen des levens. Die inderdaad àlles aanpakken, met evenveel dankbaarheid en naïviteit.’ (61). Of wat verder in de week: ‘Gelijk heeft hij, die zich niet beklaagt over zijn leven van alledag.’ (222). Naar het einde van De seizoenen toe, verbrandt Antoon Zevenbergen zijn oude smoking. Dat was een symbolische handeling, zo interpreteert Schouwenaars zelf (160). Voortaan wil hij elke mythe, elk imago rond zich wegschrijven (161). Voortaan dus Schouwenaars in badmantel, Schouwenaars in de supermarkt, enzovoort. Geen superlatieve woorden met groot volume meer, ‘die in hun holte elkaars weergalm versterken.’ (269). Voortaan alleen nog het onverleugende zelfportret, tegen een bescheiden prijsje in de gauwte gemaakt in het grootwarenhuis en thuis, op de tafelrand waar nog de eierschelpen liggen, lichtjes op papier geretoucheerd met een ‘gouden pen’.

De mentaliteitsverandering, bron van genezing en bescheiden geluk, heeft te maken met een diep doordringende relativerende skepsis, wellicht het kostbaarste gewin dat Schouwenaars uit de Cayenne meebracht. Hij vraagt het onmogelijke niet meer, noch van zijn poëzie, noch van zijn proza. Zijn skepsis heeft hem van zijn imago genezen. Dat idioot-overmoedige gevoel van psychische en artistieke onaantastbaarheid heeft hij leren relativeren. Hij kan nu met bevrijdende zelfironie over de Grote Dwaasheid schrijven. Zijn credo klinkt voortaan agnostisch, maar nog meer skeptisch en in elk geval bevrijdend in zijn eenvoud. Hij kan fragmenten uit het dagboek van het voorjaar 1970 inlassen in het logboek van de twee weken in 1972, omdat de Grote Dwaasheid van 1970 in het licht van het ironisch verzaken uit 1972 klein kan geschreven worden. Schouwenaars voert in zijn eigen imaginair museum (in zijn eigen mythen) een zuiverende demystificatie door. Veel van zijn trots moest hij onderweg afleggen. Hij demystifiëert in eerste instantie de illusie van de Grote Liefde, die de stuwkracht is geweest van zijn vele teksten. Het duurbevochten evenwicht is ‘de ver-

[p. 556]

harde vrucht van de ontgoocheling’ (231). Met geheelde maar gelittekende handen wil hij nu, verlost van schijnwaarden, een schamel beetje geluk vasthouden. Hij kan echter niet zo manhaftig het kleine geluk omarmen, want hij blijft de romanticus, die hij altijd is geweest. Alleen heeft hij nu zijn ironische zelfkennis als veilige schans veroverd: ‘Door mij immuun te verklaren voor veel ontroeringen, verloochen ik mijn eigen aard tegenover de anderen en trek een schijnvesting op. Omdat ik te trots geworden ben om nog mijn eenzaamheid, mijn ontgoocheling, mijn littekens te tonen. En zo ben ik soms de cynicus die ze doet huiveren, dan weer het fuifnummer met vreemde vrouwen om de nek. Ik ken alleen de echte betekenis van mijn grijns en mijn lach. Mijn betrachtingen zijn niet uitzinnig meer, mijn ongeduld niet wanhopig, mijn bezorgdheid om anderen niet ziekelijk. Wellicht ben ik nu pas in staat tot het aanvaarden en geven van de ware liefde, de beproefde. De vrouw? Ik ben schuw geworden van woorden als: onvoorwaardelijk en eeuwig.’ (266-267)

Veertig jaar en volwassen geworden, wil hij nu van uur tot uur leven en schrijven oog in oog met zichzelf, maar ook met de wezenlijke waarheden van het leven, o.m. de tijd en de dood. ‘Oog in oog met het einde’ is een vaak voorkomend motief in dit boek. Die waarheden kan hij nu bedaarder en wijzer in de ogen kijken. Geen monsterachtige obsessies of paniek meer, maar een verstild stoïcisme. Er blijven nog twee sacrale waarden overeind, hoewel ze voortaan kleiner worden geschreven: liefhebben en schrijven (159). Maar het bedriegelijk schrijven verhindert hem niet langer oog in oog te staan met alles en iedereen, met alle verblindingen, met alle slogans en tamtam. De ‘ontzaglijke verwezenlijking’ ligt vlakbij. En de tijd achterhaalt ze wel...

Ik wou ten slotte tot de reeds vermelde vraag terugkeren. Is deze publieke speurtocht naar zichzelf via de kleine voorvallen in het bestaan van een veertigjarige, die als beroepsschrijver wil leven, een voldoende brede basis om de communicatie met de lezer niet te laten verslappen of zelfs teloorgaan? De ik-schrijver bekent dat hij meer en meer egocentrisch wordt. Hij is de pommade van de snobistische society beu, zegt hij. Hij portretteert zich liever voor de scheerspiegel. Bleef het narcisme niet even groot en riskant? Kan je dit met een ‘gouden pen’ blijven verzilveren? Schouwenaars op een receptie, Schouwenaars op een andere receptie, Schouwenaars op de BRT in Berchem, Schouwenaars op de BRT in Brussel... Drie keer Van het Reve plus twee keer Reve, het blijft toch vijf keer nagenoeg hetzelfde. Bovendien is de schrijver Schouwenaars voortdurend met zijn schrijven begaan, en ik vraag me af of dat voor de lezer een boeiende materie kan blijven. Het hoort bij de demystifiërende inslag van het nieuwe programma,

[p. 557]

dat de schrijver de ongemakken van het (moeten) schrijven in de thematiek van zijn teksten verwerkt. Hij maakt daar ook een punt van in zijn publieke zoektocht. Hij schrijft over het schrijven en ineenvlechten van de logboeken, zeggend dat hij ze neerpent als laatste uitstel vóór Oog in oog (270, ook 219). Hij schrijft dus een boek vol over het niet kunnen schrijven van een ander (Oog in oog) en het resultaat is Oog in oog. Ook dat komt mij nogal gesofisticeerd voor. Ander werk zal moeten duidelijk maken, of Clem Schouwenaars dit nogal enge tuintje verder kan blijven omspitten.

Om zuiver informatieve redenen vermeld ik hierbij nog een bundeltje Aforismen, kursieven en teksten van Clem Schouwenaars, gebloemleesd door Gerd de Ley (Westerlo, uitgeverij Saeftinge, 1973, 128 blz.). De ongepubliceerde teksten van Schouwenaars, zoals een opstel over Schrijver en mecenaat en een terugblik op eigen werk, De schrijver en de stilte, zijn graag meegenomen. Verder leent Schouwenaars zich met zijn neiging naar aforistische formuleringen wel tot een bloemlezing. Onder zoveel teksten moet echter veel kaf zitten. Gerd de Ley stond voor de keuze: een bundeltje vol citeren of de zinnen, die met weerhaken blijven hangen, eruit pikken. Hij deed de minst kritische keuze.