Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 314]

Kroniek
André Demedts / Verhalend proza

Robin Hannelore, De Haringkoning, De Clauwaert, Leuven 1973. 144 blz.
Paul Brondeel, Nachttrein in September, Davidsfonds, Leuven 1974. 151 blz.
Jan Veulemans, Wachten op een Wonder, De Clauwaert, Leuven 1973. 168 blz.

Wij worden overstroomd door nieuwe romans, tienmaal zoveel als vijftig jaar geleden. Of zij allemaal voldoende kopers en lezers vinden, zouden wij niet durven bevestigen. Veeleer vrezen wij dat een deel van die uitgaven, was het niet van de steun, door openbare besturen en diensten verleend, volstrekt onmogelijk zou zijn. Sommige schrijvers, zoals Robin Hannelore, beseffen dat ongetwijfeld maar al te goed en proberen door te dringen tot een publiek, waarvan men niet zeggen mag dat het uit literaire belangstelling leest. Lectuur wordt daar als een aangename tijdpassering beschouwd, met dien verstande dat aangenaam veel betekenissen kan hebben. Talrijke auteurs zoeken het nu waar Eugène Sue het met zijn feuilletons gezocht heeft, andere trachten sentimenteel en grappig te zijn of, door de verbeelding van hun lezers in spanning te houden, hun een gevoel van ontspanning te bezorgen.

Hannelore zegt over zijn nieuw boek De Haringkoning dat het ‘een zondagsroman’ is en enkele regels verder vervolgt hij ‘ik ben er niet voor beschroomd mezelf een zondagschrijver te noemen’. Hij wil ‘reageren tegen de met filosofische en psychologische uitweidingen en uitdiepingen zwaar belaste hedendaagse romanschrijverij’. Wat hij naar zijn verklaring beoogd heeft, is een ‘sprookje van geloof in het leven’ te vertellen aan mensen die onder zorgen gebogen lopen en niet durven gelukkig te zijn. Natuurlijk is dat een mooie bedoeling en wij vermoeden dat een genie als Dickens ze gedeeld heeft en bovendien in zijn opzet geslaagd is. Maar hem heeft de artistieke waarde van zijn werk zeker niet onverschillig gelaten en voor Hannelore op de nu ingeslagen weg verder gaat durven wij hem aanraden daaraan te denken, ten ware hij aan de letterkunde de brui zou geven.

Dat zien wij er alsnog niet in. Hannelore is ongetwijfeld een harde werker: zeven romans, twee verhalen- en twaalf verzenbundels in vijf jaar. Zijn poëzie is niet zo luchthartig, zo zonder ambitie op het papier geworpen dat wij niet aan zijn kunstenaarsverlangen en -talent zouden geloven. Maar hij zal even dikwijls als wij te horen krijgen: waarom al die zwaartillende problemen? Is de wereld nog niet triestig genoeg? Zij die zo spreken vergeten dat schrijvers in hetzelfde geval van de dokters verkeren.

[p. 315]

Met echte gezonden, die zelfs niet aan Bilderdijks Ziekte der Geleerden toe zijn, is er niets aan te vangen. Kunnen wij ons toch voorstellen dat het mogelijk en waarschijnlijk wenselijk is, laten wij het dan zo beproeven dat onze romans ook voor literair gevormde lezers niet alleen genietbaar, maar, overtuigender dan dat, belangrijk zijn. Of anders moeten wij weten dat wij beter buiten de republiek der letteren tot het gild van de journalisten toetreden. Daar wordt gewoonlijk veel knapper en boeiender dan onder literatoren geschreven. Het zou trouwens niet blijven duren als het anders was. Maar het zijn twee verschillende bergketens, de journalistiek en de letterkunde, waarvan ons toeschijnt dat het iets gemakkelijker is in de eerste de hoogste toppen te halen.

In De Haringkoning heeft een Kempense houtvester een goede daad gesteld en, zoals het altijd zou moeten zijn, wordt hij ervoor beloond. Hij redt een kind van de verdrinkingsdood en krijgt ter bedanking een dozijn edelstenen van de grootmoeder, die toevallig een Zigeunerkoningin is. Die voorwerpen blijken niet alleen een hoop geld waard, zij bezitten ook een heilzame kracht. De houtvester geeft ze weg aan allerlei mensen die geluk te kort of armoe te veel hebben en zij krijgen wat hen ontbrak of verliezen wat hen overwoog. In die magisch-realistische wereld wordt hij evenmin vergeten, dertig jaar oud werd het tijd om te trouwen en op de laatste bladzijde van het boek daagt de gewenste vrouw op. ‘Ze sloeg haar armen om zijn hoofd en kuste hem wild op de mond.’ Wat de schrijver beoogde heeft hij bereikt, maar wij hebben nog andere verlangens. Zou een optimistische roman niet even literair kunnen zijn en meer met het waarachtige leven verankerd?

Zo donker hoeft het daarom niet als in Nachttrein in September van Paul Brondeel. Wij zijn er nochtans op grond van zijn eerste merkwaardige roman, Dagboek van een Nacht, en wat daarop nog gevolgd is, van overtuigd dat het sombere klimaat waardoor zijn werk beheerst wordt, geen voorwending is. Wie kan luisteren hoort het als de stem van een kunstenaar vals of echt klinkt. Brondeel ziet de mens dikwijls als een wezen dat niet in staat is zijn eigen lot te richten. Door een almachtige zelfzucht verblind meent hij alles te mogen eisen en nemen, zonder iets te moeten delen of geven. De maatschappij is uiteraard onrechtvaardig en de andere stervelingen zijn altijd fout, waar zij zich naar de wensen en grillen van de introverte egoïsten uit zijn verhalen niet kunnen voegen. Wat Paulus gezegd heeft, het goede willen en toch het kwade doen, is tragischer omdat het een schuldbewustzijn opdringt dat niet alleen persoonlijk verdiend schijnt, maar aan een algemeen menselijke tekortkoming kan geweten worden. Subjectief

[p. 316]

evenwel is Leo Hoorens, het hoofdpersonage uit Brondeels jongste roman, de beklagenswaardigste man ter wereld.

Als het verhaal een aanvang neemt zit hij 's avonds moedermens verlaten in zijn hok van 20 m². Hij lijdt aan levercirrose, is achtenveertig jaar oud en beseft dat hij niet lang meer te leven heeft. De volgende morgen zullen zijn zoon en dochter, die elders wonen, hem naar het ziekenhuis voeren en daar zal hij sterven. In zijn eenzaamheid zal hij de nacht doorwaken - het is een motief dat bij de schrijver geregeld terugkeert - om een balans over zijn verleden op te maken. Vooraleer er een einde aan zijn harde bestaan komt, zal hij nog eens trachten de verantwoordelijkheid voor zijn mislukt leven vast te leggen en ze aan anderen te wijten, als het ware om toch nog iets te behouden, waarnaar hij kan verwijzen om zich te rechtvaardigen tegenover zijn geweten. Het woord staat er niet, en toch komt het daarop neer, want in zijn geval is er niemand meer die zich nog om zijn biecht zal bekommeren. ‘Er is geen toekomst’, zegt hij. ‘Er is niets dan hemeltergende waanzin.’

Hoorens is op school een mislukkeling geweest, niet omdat hij onbegaafd was, wel omdat hij geen wilskracht had. Op het einde van de oorlog dook hij onder en daarna was er geen enkel werk of beroep waarin hij kon aarden. Zijn huwelijk werd een hel, ten dele door de frigiditeit van zijn vrouw, ten dele door zijn drankzucht en buitenechtelijke avonturen, die lichamelijk en moreel een wrak van hem maakten. Zo werd hij ook, wat zijn laatste broodwinning was, als ambtenaar een onmogelijk man en van zijn vrouw en kinderen verlaten, zakte hij al dieper in armoe, vervuiling en ziekte weg. Toch straalt er ineens, als op Rembrandts schilderijen, nog een beetje licht over de laatste regels van zijn zelfbeklag, waar hij hoopt dat in de auto die naar het ziekenhuis rijdt zijn zoon naast hem zal zitten... ‘zwijgend, en ik zal zijn hand vastnemen en zijn hand tussen de mijne houden, heel de tijd, heel de tijd.’

De roman is in de ik-vorm geschreven, die waar het om belijdenissen gaat talrijke voordelen biedt. Toch zitten er ook nadelen aan vast, o.a. het gevaar van eentonigheid. Ik, jij of hij, het is allemaal fictief natuurlijk, maar de derde objectiverende persoon laat meer afwisseling toe. De verteller staat dan als toeschouwer buiten het gebeuren en kan in de karakters van zijn hoofdpersonage en alle figuren die hij verzint of eigenlijk van zijn ik afsplitst, een groter verscheidenheid leggen. Dikwijls komt die verrijking de geloofwaardigheid van het werk ten goede, omdat verhoudingen en conflictsituaties van verschillende hoeken uit bekeken worden. De Hoorens van Brondeel is een grensfiguur, die lichtjes overbelicht toch aanvaardbaar blijft. Zijn vrouw, en dat is de zwakke plek in een verhaal dat tot Bron-

[p. 317]

deels beste behoort, kwam onvoldoende uit de grondstof los om volledig te overtuigen.

Ook een belijdenisroman is Wachten op een Wonder van Jan Veulemans. Hij overhaast zich niet. Zijn produktie bestaat uit vijf verhalende werken, vier verzenbundels en twee essays. Men kan hem moeilijk vergelijken bij de geweldenaars boordevol scheppingsdrift van zijn generatie, die Claus en Ruyslinck zijn. Zij halen een hele wereld naar zich toe, vol mensen en problemen, waar zij als toeschouwers, medespelers of rechters tegenover staan. Veulemans heeft genoeg aan een kleiner bezielingskern: hij concentreert zich gaarne naar binnen en hecht meer belang aan zijn innerlijke ervaringen dan aan zijn waarneming van wereld en mens. Met recht en reden zou men hem in de eerste plaats een lyricus mogen heten. Dat is hij trouwens ook in zijn jongste boek, waarin hij de geschiedenis van zijn leven vertelt. De korte maatschappijkritische teksten die hij tussen de hoofdstukken van zijn relaas schuift, een literair procédé dat door Bruce Marshall met bewonderenswaardig flegme toegepast werd, verandert niet veel aan het individuele karakter van zijn werk.

Bewoners van Veulemans' geboortestad zullen Turnhout herkennen om de sfeerbeschrijving die hij ervan geeft en waarschijnlijk zullen degenen die hem het naast staan uit zijn verhaal over hemzelf weinig vernemen dat zij niet wisten. Tenzij misschien, als hij een zwijger is, over zijn stemmingen, gevoelens en verlangens. Wij lezen in het boek dat de verteller in de eerste persoon van het voornaamwoord, zoon van een touw- en zeilmaker wiens vrouw een winkeltje hield, een ingekeerde, vlijtige en idealistische knaap geweest is. Hij was vroom en Vlaamsgezind, dacht er enige tijd aan priester te worden, maar dat voornemen bleef onvervuld. Niet omdat hij van het geloof afvallig werd of door een ontredderende ontmoeting uit zijn evenwicht geschokt.

Hij werd ziek, leed maanden lang aan tering en toen hij hersteld was, studeerde hij aan de universiteit rechten en economie. Een leider wil hij niet meer worden, omdat leven en dood van zijn vader hem bijgebracht hebben dat een beetje geluk meer waard is dan heel de rest. Wat er over die vader in Wachten op een Wonder geschreven staat is het mooiste deel van het boek. Innig, teder en wijs. Zonder deze literatuur te overschatten, zal zij door de aandachtige lezer gewaardeerd worden om haar eerlijke menselijkheid, die vrij van pose en aanmatiging in een verzorgde en vlotte taal verwoord ligt.