Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 248]

Kroniek
Marcel Janssens / Aangetekend schrijven

Uit een werkcollege aan de Vrije Universiteit te Amsterdam is onder leiding van Prof. Margaretha H. Schenkeveld een nieuwe publikatie over Gerrit Achterberg gegroeid: Aantekeningen bij Gerrit Achterbergs Spel van de wilde jacht, Amsterdam, Athenaeum-Polak en Van Gennep, 1973, 142 blz. Het boek bevat de neerslag der besprekingen in de derdejaarswerkgroep. Een redactiecommissie van acht mensen trad op als een soort ‘Autorenkollektiv’. Een dergelijke formule, die men nu ook meer en meer aantreft in geesteswetenschappelijke publikaties, blijkt in de praktijk deugdelijk en relevant te zijn, niet alleen omdat zij gezamenlijk verworven bevindingen ook voor anderen ter beschikking stelt, maar ook omdat zij blijkt te beantwoorden aan een fundamentele karakteristiek van het lezen van teksten en van het be-tekenend spreken over teksten - een activiteit die ik mij niet anders kan voorstellen dan als een intersubjectieve uitwisseling van informatie. De informatieoverdracht in het onderwijs volgt deze trend; dat in het verlengde daarvan ook publikaties in hetzelfde kanaal terechtkomen, kan men alleen maar appreciëren. Worden de persoonlijke inbreng en verantwoordelijkheid van de eenmanslectuur daarbij gereduceerd, dan kan de winst van de collectieve arbeid dat in de beste gevallen wel compenseren.

De werkgroep koos reeds het zo vaak gecommentarieerde Spel van de wilde jacht, een in regeringsopdracht in 1956 geschreven gedichtencyclus. De leden van de werkgroep hielden zich aan een paar afspraken inzake opzet en methode, waardoor de resultaten van hun opzoekingen van meet af aan, althans naar mijn gevoel, vrij beperkt en voorlopig moesten blijven. Ik heb de indruk dat de werkgroep iets langer en uitvoeriger met Achterberg bezig had kunnen zijn, waarmee ik bedoel dat zij zich nogal gemakkelijk uitsluitend met het Spel tevreden hebben gesteld. De afspraak luidde, dat zij het Spel niet in zijn relatie tot ander werk van Achterberg gingen bestuderen en dat zij bijgevolg alleen maar bij uitzondering konden verwijzen naar andere gedichten (Woord vooraf, 10). Ik weet dat men om methodische en pedagogische redenen niet over alles tegelijk kan praten en rapporteren. Het Spel alleen vormt al een kluif, waaromtrent het (voor-)laatste woord nog lang niet is gezegd. Met hun tentatief regel-voor-regel-commentaar bij

[p. 249]

deze éne als drama gebouwde cyclus, die reeds daardoor onze bijzondere aandacht waard is, schreven de Amsterdamse Achterberglezers al een boekje vol. De leden van een Leuvense werkgroep leverden een gelijkaardig werk (maar dan op een ruimere basis) omtrent de bundel Sneeuwwitje, enzovoort. Toch ben ik er, hoe langer ik Achterberg lees, des te meer van overtuigd dat het er met een gedicht of een gedichtencyclus van hem in de ‘organische’ context van de Verzamelde Gedichten aan toegaat als met een steen in een vijver: je weet niet vooraf wat voor beroeringen er op het oppervlak ontstaan en - vooral - wat voor rimpelingen er van de randen af naar het middelpunt terugkeren. Hoezeer ik ook de voorzorgsmaatregelen van de werkgroep om methodische reden kan begrijpen, blijf ik erbij dat de afzondering van het Spel in het licht van Achterbergs monomane fixatie een vrij artificiële en tegendraadse bezigheid is. Het kan niet de bedoeling zijn de voorlopigheid van uitspraken omtrent Achterberg meteen van de baan te helpen, maar ik vermoed dat de aantekeningen bij het Spel minder tentatief hadden kunnen zijn, indien de afspraak had toegelaten iets uitvoeriger buiten het boekje van de cyclus te treden.

De algemene karakterisering van de thematiek van Spel van de wilde jacht lijkt mij inmiddels juist en verifieerbaar te zijn. De werkgroep resumeerde zijn bevindingen in de stelling dat het Spel aan ‘een centraal menselijk probleem’ (Woord vooraf, 11) gestalte geeft. Dit algemeenmenselijke probleem, dat dus in eerste instantie het mens-zijn betreft en subsidiair het dichterschap, bestaat erin, dat de mens altijd grenzen wil overschrijden, maar tot de orde wordt geroepen en verplicht wordt grenzen in acht te nemen (Inleiding, 17-18). De afbakening én overschrijding van grenzen liggen zowel op het menskundige als op het poëtologische vlak (al beklemtoont de werkgroep sterk het eerste aspect). Dit interpretatiemodel geldt m.i. niet alleen voor het Spel, maar voor zeer belangrijke sectoren van Achterbergs universum. Het Achterberg-project stoot immers telkens weer en in de verscheidenste opzichten tegen de uiterste grenzen. In dit opzicht vind ik de resultaten van de werkgroep relevant, al had ik gewenst dat de afzonderlijke gedichtinterpretaties ons - hoe hypothetisch en tentatief ook - meer zouden hebben gesensibiliseerd voor dat kapitale Achterberggegeven van de grensbeleving en -overgang.

Een tweede methodische beperking bestond erin, dat de werkgroep zich niet bezighield met microtextuele of macrotextuele ordeningsprincipes. Ook dat moet een vrij frustrerende restrictie voor een poëzielezer zijn. In het commentaar bij het Spel van de wilde jacht blijkt dan ook dat diverse semantische polyvalenties steun hadden kunnen krijgen, iets inzichtelijker hadden kunnen worden of als nog complexer hadden kunnen worden voorge-

[p. 250]

steld, indien een paar operaties van formele(?) aard hadden mogen ‘meespreken’. Vooral omdat de werkgroep zich toch de moeite gaf om elk gedicht van de cyclus nagenoeg regel voor regel te bespreken, had het commentaar veel kunnen winnen bij een grondiger valorisatie van wat de werkgroep metonymisch ‘de laag der klanken’ noemt.

Ten slotte wil dit boek ‘controleerbare hypothesen’ omtrent het Spel van de wilde jacht ter beschikking stellen. Een interpretatie van poëtische teksten zal wel altijd een hypothetisch karakter moeten hebben, maar in dit geval rijst de vraag: 1. hoe groot het aantal hypothesen is die men i.v.m. een Achterbergtekst kan voorstellen; 2. in hoever dat (hoe dan ook gelimiteerde) aantal hypothesen controleerbaar is. Het aantal vraagtekens in de aantekeningen bij afzonderlijke gedichten verwondert mij geenszins. Wanneer inzonderheid Achterberg op een min of meer serieuze en inclusieve manier gelezen moet worden, stapelen de vraagtekens zich op. Achterberg is een virus die met vraagtekens kankert. Nu stel ik vast dat ik bij mijn lectuur van de aantekeningen bij het Spel blijf zitten met toch wat meer vraagtekens die mijn lectuur van de cyclus vergezellen. Suggesties van polyinterpretabiliteit, die samenhangen met een iets meer inclusieve Achterberglectuur, blijven in de aantekeningen van de Amsterdamse groep onaangeroerd. Ze moeten bij afspraak onaangeroerd blijven. Ik vind het jammer dat niet nog meer (controleerbare) keuzemogelijkheden in het interpretatie-project van het Spel verdisconteerd werden. Je kan nu eenmaal omtrent Achterberg niet genoeg op je hoede zijn. Het moge oneerbiedig klinken t.o.v. de Amsterdamse collega's (ik stel me het lezen als een collegiale activiteit voor), maar ik moet zeggen dat je als lezer van het Spel niet kan doen alsof je neus bloedt...

Ik zou deze algemene indruk met voorbeelden moeten kunnen adstrueren, maar dit hoort meer thuis in het vaktijdschrift. Laat me één voorbeeld nemen: het gedicht Potentieel 883. De werkgroep toont andermaal aan wat voor een waardevol instrument de dikke Van Dale is voor een Achterberglezer. Er worden drie betekenissen van ‘Potentieel’ in de titel vooropgesteld. De interpretatie van de werkgroep is veel verschuldigd aan de derde betekenis: ‘beschikbaar vermogen, vooral in de samenstelling oorlogspotentieel’ (63). Ik hoop dat ik niet ongepast ontmythologiseer maar integendeel Achterberg met Achterberg tracht te laten lezen, als ik stel dat in ‘potentieel’ ook ‘potent’ zit. Het verwondert mij dat de werkgroep zo karig gebruik maakt van de (Jungiaanse) studie van A.F. Ruitenberg-de Wit of van Rodenko's mythologische hypothesen i.v.m. de Achterberg-interpretatie. Hoezeer ook de Jungiaanse of de mythologische schema's als interpretatiemodellen ter discussie mogen staan, zij blijven toch zoekbeelden, die méé

[p. 251]

mogen spreken in de lectuur tot nader order, d.w.z. tot zij op controleerbare gronden als irrelevant mogen worden afgewezen (en wie levert ons ooit die bewijsgrond?). Ik meen dan ook Potentieel controleerbaar-anders (bijvoorbeeld: erotisch) te mogen lezen dan de werkgroep het deed. Ik connoteer het intransitieve ‘verkleinen’ (r. 6) anders, nl. reeds in het licht van de ‘priemgetallen’ uit r. 13; ik denk bij de ‘lijnen’ uit r. 7 niet alleen aan een weerkaart of aan het negatief van een foto, maar ook aan ‘versregels’; de interpretatie van r. 9-10 is zwak, ook al omdat de semantische en positionele correspondentie van ‘hongervlakte’ (r. 9) en ‘koudefronten’ (r. 12) over het hoofd werd gezien, en omdat ‘oud’ (r. 10) zo karig geconnoteerd wordt; de lading van ‘huis’ en ‘priemgetallen’ (r. 13) is de werkgroep grotendeels ontgaan; de chiastische opstelling in r. 11-14, die de werkgroep constateerde, is voor betwisting vatbaar en kan door andere paradigmatische én syntagmatische chiastische opstellingen vervangen en aangevuld worden. Enzovoort. En als er hier naar één andere Achterbergtekst moest verwezen worden, dan zeker naar Weerkunde 798 uit Cenotaaf, maar dat mocht niet. Uit de analyse van Potentieel onthoud ik alleen dat men Achterberg bezwaarlijk regel voor regel kan aantekenen. De virus zit in vrijwel alle cellen en weefsels en om redenen van methodische hygiëne kan je de connotatoren niet afschermen of bedwingen. Hoe dierbaar deze Aantekeningen mij ook zijn, ze laten mij in deze tijden van schaarste achter in mijn hongervlakte van de tijd.