Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 127]

Pierre H. Dubois / De vragende stem van een monoloog

Notities bij de dagboekaantekeningen van Maurice Gilliams

1.

In een bewonderenswaardig en helaas vrijwel niet onder de aandacht gekomen boek, Homoïostase van Willy Roggeman, lees ik de volgende regels: ‘Het hinderlijke van de monoloog is wel dat men na zekere tijd gevaar loopt ieder ander gesprek onbevredigend te vinden. En in deze reactie schuilt minder hoogmoed dan gedacht zal worden. Zij dringt zich op omdat de monoloog de enige manier is van communicatie, waarin het misverstand niet dreigt. Er is nog net voldoende begripszuiverheid en illusie in het ik om zichzelf gedurende enkele minuten te begrijpen binnen de dimensie van de luciditeit. Dat is alles.’ (p. 113).

Het zou over Maurice Gilliams geschreven kunnen zijn, een schrijver wiens werk, met inbegrip van zijn verhalend proza, eigenlijk altijd als monologisch kan worden getypeerd. Dat geldt in versterkte mate voor zijn dagboeknotities, die over heel zijn werk verspreid liggen en waarmee hij al vroeg begonnen is. Het werk der leerjaren, voor het eerst verschenen in 1947 en later opgenomen in Vita Brevis I, bevat ‘Acht Dagboekbladen’ uit de jaren 1921-1924. Vita Brevis III opent met De Man voor het Venster (oorspronkelijke uitgave in 1943), dat een omvangrijke hoeveelheid dagboekbladen bevat van 1932-1940, nochtans slechts een klein deel van wat er is, zoals wordt medegedeeld in een notitie van Gilliams, die hij aan de tekst vooraf liet gaan: ‘De hier gebundelde bladzijden werden ontleend aan het Journaal van de Dichter, waarvan zij slechts een klein gedeelte uitmaken.’ En ten slotte is er dan nog in Vita Brevis IV De kunst der fuga, eveneens al eerder verschenen, in 1953, en bevattende ‘Dagboekbladen en essays 1941-1956’. De toevoeging ‘essays’ betekent hier naar mijn mening niet een verenging maar eerder een uitbreiding van het genre dagboeknotitie, die al min of meer voor de hand lag, omdat juist het essay van Gilliams een zó sterk accent draagt dat het een van het eigen ik uit mediteren is over de ontmoeting met de ander of het andere.

Dit is alles - of vrijwel alles - wat Maurice Gilliams als journaal heeft gepubliceerd. Maar het blijkt wel duidelijk uit de toon en uit de evidente innerlijke noodzaak van waaruit geschreven wordt, dat het gepubliceerde misschien niet meer is dan de top van de ijsberg. Het werd trouwens al door

[p. 128]

de schrijver zelf met zoveel woorden bevestigd in de hierboven geciteerde aantekening, voorafgaand aan De Man voor het Venster, waar Gilliams naar een voor het overige onuitgegeven manuscript verwijst dat de titel draagt ‘Journaal van de Dichter’.

Opmerkelijk in deze titel zijn de hoofdletters. Gilliams is zelfbewust, maar veel te sterk begiftigd met zelfkritiek aan de ene kant, veel te trots aan de andere, om ijdel te zijn. De hoofdletters wijzen dan ook op iets anders, en zelfs wanneer zij er enkel zouden staan omdat Gilliams bijvoorbeeld typografisch de voorkeur geeft in een titel aan het gebruik van hoofdletters bij substantieven, blijft het feit dat er van een titel sprake is en dat er derhalve niet zonder meer wordt gewezen op het bestaan van nog andere dagboekaantekeningen. Het betekent dat Gilliams dit ‘Journaal van de Dichter’ als een literair werk sui generis ziet, dat wil zeggen gebaseerd op de uniciteit van het eigen dichterschap, - hetgeen dan onmiddellijk óók betrekking heeft op de gepubliceerde fragmenten.

Aan dit alles behoefde toch al niet te worden getwijfeld, omdat Gilliams nu eenmaal geen bladzijde publiceert waarvoor hij niet bereid is zijn schrijversverantwoordelijkheid te nemen. Maar het lijkt mij niet zonder belang om ook op min of meer formele grond de betekenis van de dagboekbladzijden binnen het eigen werk van Gilliams vast te stellen, in zeker opzicht zelfs hiërarchisch te bepalen.

2.

De dagboeknotities van Maurice Gilliams hebben niet in eerste instantie een uitgesproken autobiografisch karakter. Zij zijn afkomstig van de schrijver. Zij zijn dan ook gericht op een activiteit die door dit fenomenaal gegeven wordt bepaald, namelijk de specifieke aard van zijn creativiteit. En andersom zijn ze ook afkomstig van iemand wiens leven van deze activiteit afhankelijk is: ‘Wanneer de bovenmenselijke scheppingsdaden voltrokken zijn, kijkt het genie bedremmeld neer op de ledigheid van zijn afgesloofde handen. In plaats van zich op te sluiten binnen het veilige bolwerk van zijn arbeid, komt de kunstenaar argeloos en incognito naar buiten getreden. Het werk beschermt zijn maker niet.’ Aldus luidt een van de eerste notities op de eerste van de ‘Acht dagboekbladzijden’, gemaakt naar aanleiding van Beethovens Missa Solemnis: vroeg besef bij de nauwelijks twintigjarige van de weerloosheid van de schepper tussen schepping en wereld.

Het werk beschermt zijn maker niet. Maar dat zijn leven afhangt van dit werk, schept een ernst die aan de monoloog die het dagboek is zijn donkere ondertoon verleent. De enige maal dat Gilliams zich voor zijn dagboek in

[p. 129]

een ander kunstwerk afgebeeld heeft gezien, is geweest in De Man voor het Venster dat met uitgesproken bedoelingen het schilderij voor ons oproept van Henri de Braekeleer, dat Gilliams als diens meesterwerk beschouwt en waarin hij ‘de Idee Henri de Braekeleer’ het zuiverst ziet uitgedrukt.

Dat hij die titel overneemt voor een werk dat binnen het literaire domein op dezelfde manier het eigen wezen tot expressie brengt dat men in de Idee uitgekristalliseerd ziet, kan nauwelijks iets anders betekenen dan dat de formulering van die Idee op de schrijver zelf van toepassing is. En men mag niet vergeten dat het ook de schrijver is geweest die in De Man voor het Venster (en nu bedoel ik het schilderij) de Idee de Braekeleer heeft herkend.

In zijn essay over de schilder merkt Maurice Gilliams op dat men om die Idee in woorden gestalte te geven, rekening moet houden met de gespiritualiseerde noodlotsgedachte. En verder schrijft hij met betrekking weer tot dit schilderij: ‘Na lang en indringend kijken, moet men zich verwonderen over de luciditeit van dit pessimisme, waar de Idee Henri de Braekeleer zich in gekristalliseerd heeft. Ook hier is de stilte volledig. En niet als een voorbijgaande stemming, is de eenzaamheid voelbaar geworden; zij is een bewust doorstane bestendigheid, een irreparabele, tragisch-heroïsche levensstaat.’ (Cursivering van mij.)

Ik meen - en ik schreef het ook in mijn monografie over hem - dat hier ook de sleutel ligt tot de Idee Gilliams, mits men niet uit het oog verliest wat hij zelf dienaangaande opmerkte: ‘Nu is het zeer onvoldoende te zeggen: Gilliams heeft zichzelf, doorheen het werk van De Braekeleer, gezien. Het komt er toch op aan, te vinden in welke nuances ik mij verborgen houd.’

Die stilte, die eenzaamheid en die luciditeit, die hun zelfverwezenlijking vinden in het creatieve moment, vormen de specifieke toestand van het kunstenaarschap, i.c. het schrijverschap; niét die van de mens, maar van de dichter Gilliams, van de mens slechts in de mate waarin de dichter in hem daarvan de diepste essentie uitmaakt.

Hier liggen, dunkt mij, de verbindingslijnen naar de monoloog van het dagboek, naar het Journaal van de Dichter, om nogmaals de formulering van Willy Roggeman te gebruiken, ‘die enige manier van communicatie waarin het misverstand niet dreigt.’

3.

Deze waarheid-voor-de-kunstenaar kan niet worden ontkend. Men vindt een aantekening van Gilliams uit 1934, waarin hij dit impliciet bevestigt:

[p. 130]

‘Ik weet heel goed, dat ik niet begrepen, dat ik niet verhoord word. Waarom zou ik anders voor mij-zelf al deze pijnlijke dingen opschrijven, wat evenveel betekent, - dat ik ze, in de spanning van het geschreven woord, tot barstens toe verkrop.’

Dat het misverstand in de monoloog niet dreigt, wil uiteraard niet zeggen dat de lezer ervan niet verkeerd kan lezen. Maar hij bezit één zekerheid (en ik betrek het nu op een schrijver die werkelijk bezig is zich te verdiepen in de trillende, de ongrijpbare, maar even wezenlijk als de dampkring zijnde werkelijkheid die hem omsloten houdt), namelijk dat alle tegenstrijdigheden die zich aan hem kunnen voordoen geen onvolkomenheden zijn van de intelligentie, maar integendeel fenomenen van een zo ver mogelijk doorgevoerde zelf-ervaring van de schrijver. Het dagboek geeft informatie. Maar het is wel een bijzondere informatie, wanneer het, zoals bij Gilliams het geval is, zich aandient als het ‘Journaal van de Dichter’. De informatie betreft dan een gebied waarop men met evenveel traagheid en met even weinig prefiguraties moet doordringen als gold het een ontdekkingsreis. Men weet wat men weet, maar elk weten kan weersproken worden door wat men als anders ervaart, en dat andere houdt geen wetten in, maar reflecteert verschijnselen die men slechts waarnemen en ondergaan kan.

Men komt trouwens al spoedig tot de bevinding dat wie diep genoeg afdaalt in de bodem van het menselijk bestaan, beseft dar er geen wetten zijn, behalve de wet der vergankelijkheid die het loutere feit is der natuur. Al het overige valt te herleiden tot het ontwerpen van telkens nieuwe structuren in die onvermurwbare materie der vergankelijkheid.

De kunst is zo'n structuur. Daarom is zij als produkt een illusie en daarom is elk kunstenaar in diepste wezen een pessimist, een wanhopige die weet dat wat hij voortbrengt nooit iets anders zijn kàn dan ‘de illusie van het eeuwige.’ In het beste geval, - want meestal is het dat bij verre na niet.

Dat wil niet zeggen dal wat de kunstenaar voortbrengt zelf uiting van wanhoop is of de hoop heeft uitgeschakeld. Integendeel. Niemand verzoent zich anders dan uit noodzaak met het fatalisme der vergeefsheid. De kunst-daad is per essentie gericht tégen de vergankelijkheid; zij is de paradoxale manifestatie van de hoop. Of misschien niet eens paradoxaal, want de hoop beantwoordt méér aan het wezen van de hoop naarmate het object ervan verder verwijderd is. En dientengevolge is het onmogelijke de zuiverste belichaming van de vergeefse hoop, die de formele inhoud is der artistieke schepping.

[p. 131]

4.

De dagboekaantekeningen van Maurice Gilliams krijgen in dit perspectief gezien hun waarde. Ik geloof dat bij alle waardering die men in het algemeen voor zijn werk heeft, aan dit feit toch dikwijls wordt voorbijgezien. Er wordt gesproken van raffinement en verfijning van zijn stijl - en die verfijning bestaat inderdaad -, maar het is alsof zij geïnterpreteerd worden als esthetische fenomenen en derhalve te beschouwen zijn als ‘literatuur’ in de pejoratieve zin van het woord.

Dat is het onbegrip waarvan Gilliams spreekt. Want de functie van de dagboeknotities is de fixatie van momenten van waarheid, van ervarings-werkelijkheid, waarin de schrijver het vermoeden, of misschien enkel het verlangen, ten deel valt het eigen spiegelbeeld, zoals het schemerig opdoemt uit het onderbewuste en voor een enkel ogenblik de grens van het bewuste nadert, in woorden te kunnen vangen. Woorden die hij zelf begrijpt en die slechts volledig te verstaan zijn in dat tussengebied van het onderbewuste naar het bewuste.

Een schemerig gebied zei ik; maar de waarde van de monologische schriftuur schuilt in de luciditeit en de begripszuiverheid van de introspectie en in de geslotenheid van de uitdrukking ervan. Wat in de taal van Gilliams esthetisch en esoterisch schijnen kan, is in feite niets anders dan de pijnlijke nauwgezetheid van de poging de aandoeningen te verwoorden, waarin alleen in zo objectief mogelijke woordstructuren de zeer subjectieve toestanden als onloochenbare realiteit kunnen worden doorvoeld.

En als ik zeg ‘kunnen worden doorvoeld’, ben ik mij bewust van de hybris van een dergelijke uitspraak. Elke lectuur is anders, elke lezer verstaat van de dichter slechts zoveel als hij met zijn eigen ontroerbaarheid bereiken kan, aangenomen dan nog dat de taal van de dichter in ons iets van die ontroerbaarheid losmaakt. Maar het is absurd te veronderstellen dat om het even welke lezer, zelfs de beste, de meest intense authentieke ervaring waarvan de woorden de altijd ontoereikende formulering zijn, zou kunnen herbeleven. Zelfs de dichter kan dat niet. Daarvan gewaagt dit ‘Journaal van de Dichter’, als Gilliams noteert:

‘Wanneer de dichter er in slaagt een poëtische realisatie de zijne te heten: getuigt ze dan meestal niet van een dierlijke instinctieve angst en drang naar zelfbehoud? In het gedicht moeten beschavings- en cultuur-factoren, schoonheidsverlangen en mystieke zielsverheffing doorgaans onderdoen voor de drift om het zinnelijk eigene, het zinnelijk persoonlijke te handhaven, al geschiedt die handhaving niet altijd op bewuste wijze. Het broeien van

[p. 132]

organische giftstoffen in ons lichaam, de bloedvorming in de milt en de lymfklieren, de prikkels waar onze hersens aan bloot staan, de vorming van niersteen, etc.: ze bepalen het karakter en de allergeheimste, individuele noodzakelijkheid van de poëzie die we geschapen hebben z.g. uit niets.

En geloven mijn vrienden nóg, dat mijn lange alleenspraken ooit voor hèn bestemd waren? Maar dan ware het angstzweet aan mijn slapen hùn eigen angstzweet; dan waren mijn trillende vingers hùn trillende vingers die houvast zoeken als de grond onder de voeten begeeft; dan getuigde iedere benepen ademtocht waarmee ik moeizaam de woorden uitspreek hùn eigen benauwdheid, - in wat ik zeg en schrijf, onophoudelijk voorttellend aan de bladeren van het klimop waaronder mijn gedroomd geluk verdwijnt.’ (Vita Brevis IV, p. 83-84)

En nog een uitspraak waarmee Maurice Gilliams zijn Kunst van de Fuga besluit: ‘Het is de wanhoop van de dichters: zodra ze met schrijven ophouden, horen ze de stem niet meer waar ze onder het werk aan gehoorzaamden. Ze hebben het gevoel in de woestijn van het totale doof-zijn onder de zandstormen te bezwijken.’ (Vita Brevis IV, p. 167)

De stem die uit deze monologen tot ons komt - en het is noodzakelijk zich daar rekenschap van te geven, omdat het de onontbeerlijke voorwaarde is deze dagboekaantekeningen zo te lezen dat een luciditeit de woorden doorlicht - is de vragende stem van een ik die zich niet als een ik begrijpt, maar zich ondervraagt als een onbekend, onkenbaar wie?

28-8-73.