Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 45]

Kroniek
Albert Westerlinck / In de leeszetel

Bij Elsevier (Amsterdam-Brussel) verscheen van Godfried Bomans: Trappistenleven. Kroniek van een abdij. Lezend in dit boek, heb ik op pag. 99 een tekst aangestreept die mij heeft getroffen: ‘Eerst als iemand van ons is weggenomen, breekt volledig het besef door wat hij betekend heeft, toen hij nog in ons midden was.’ Deze volzin hier neergeschreven naar aanleiding van de plotselinge dood van een trappistenbroeder, is volledig op Bomans zélf toepasselijk. Het gehele Nederlandse publiek, dat hem tijdens zijn leven als schrijver, journalist, radio- en televisieman zeker alle mogelijke sympathie heeft geschonken, heeft eigenlijk toch pas na zijn vroeg en bliksemsnel verscheiden, ten volle door gemis gevoeld hoeveel hij betekende. Dat geldt ook voor mij, die hij amper enkele weken vóór zijn dood heeft bezocht, met mij pratend, drinkend en souperend. Want, al had ik van hem enkele boeken en reportages met grote waardering gelezen, al kende ik de conférencier met zijn histrionische, soms burleske en dan weer zinnig-ontroerende talenten, al kende ik de man zélf met zijn enigmatische verschijning als een alchemistisch mengsel van hartelijke eenvoud, pose, grilligheid en genialiteit, toch is ook voor mij pas nà zijn dood, door het lezen van zijn vollédig werk en het na-mijmeren daarover, de betekenis van Godfried Bomans zeer imponerend geworden. Wellicht is het doorgaans zo dat men pas na overlijden of op afstand, hoe dan ook, de volle maat van een evenmens vermag te meten. Ik hoop later, wellicht, hem in een uitvoeriger essay hulde te brengen, want vandaag wil ik slechts dit in 1950 verschenen en nooit in de handel gebrachte boek van Bomans over de trapistenabdij van Zundert, bij haar vijftigjarig bestaan (1900-1950), aanbevelen. Het is de ‘geschiedenis van een familie’, zoals de huidige abt van Zundert, Dom Jeroen Witkam, in de inleiding tot deze uitgave zegt, oorspronkelijk een privé-uitgave bedoeld als geschenk voor de bewoners, gasten en vrienden van de abdij. Bomans heeft deze geschiedenis in een typische kroniekstijl geschreven, met de rustige objectiviteit en ernst die deze stijl eigen is, al loopt er wel eens een rimpel van zijn humor door. Terecht noemt Kees Fens in zijn inleiding dit boek ‘een stuk vroomheids-geschiedenis’ uit de tijd vóór de grote veranderingen en crisissen, die de

[p. 46]

Kerk zouden schokken. Bomans is erin geslaagd zich diep in te leven in het trappistenbestaan met zijn geijkte vroomheids- en ascesevormen, tot in de geringste details. Zijn knappe en helder geschreven kroniek doet mij in vele opzichten denken aan Van Duinkerkens boek Nederlandse Vromen van de nieuwe tijd (1941), dat zich even vroom, intiem en reëel verdiept in een vroomheidsstijl, die thans - men kan het betreuren of niet - wel definitief verloren lijkt te zijn.

Louis Couperus zal vandaag in ons taalgebied wel tien- én tienduizenden lezers kennen. De ‘academische’ literatuurstudie houdt zich druk met hem bezig, maar daar heeft de doorsnee-lezer niets aan. De zeer leesbare biografie van Henri van Booven (1933) is sinds lang onbereikbaar en er was sinds jaren plaats voor een bevattelijk overzicht van Couperus' leven en werken. In De Man met de Orchidee (Nijgh en Van Ditmar, Rotterdam) heeft Albert Vogel ons dit levensverhaal geschonken. Deze voordrachtskunstenaar blijkt steeds een bijzondere voorliefde voor het werk van Couperus te hebben gehad: ‘Als één schrijver geschikt is om voorgelezen te worden, is het Couperus’ (p. 160), schrijft hij. Intense inleving in het werk is de voornaamste bron waaruit zijn boek is ontstaan. Bovendien heeft Vogel de literatuur over de Haagse meester grondig geassimileerd, en hier en daar details opgehaald uit de mondelinge overlevering. Hij heeft ‘niet de pretentie een wetenschappelijk werk’ te leveren, maar dat betekent geenszins dat hij de bestaande studies over Couperus slaafs zou volgen. Integendeel, hij brengt persoonlijke nuances naar voren en hier en daar reveleert hij een mij onbekend detail. Wat ik vooral in dit vlot en boeiend geschreven levensverhaal bewonder, is de fijna artistieke inleving waarmee Albert Vogel de diverse milieus, waarin de schrijver heeft geleefd, als een tableau vivant gestalte geeft: Den Haag in het fin-de-siècle, het vroegere Nederlands-Indië, Nice, Italië. Even bewonderenswaardig is de meer intuïtieve dan analytische trefkracht waarmee hij de boeken van de schrijver presenteert, hun sfeer, hun geest, de karakters, het milieu. Hier en daar heb ik in margine van de tekst wel een vraagtekentje geplaatst, bijv. bij de verklaringen over Couperus' ‘paranormale begaafdheid’ of bij bepaalde anekdoten - er zijn er zeer vele, die de lectuur plezierig maken -, waarvan de authenticiteit zou moeten worden verzekerd. Ook de ‘geboortehoroscoop’ van Louis Couperus, opgesteld door Rico Bulthuis, is uiteraard alleen boeiend voor hen, die in astrologie geloven. In de bibliografie mis ik het zeer fijne boekje van Karel Reynders: Onder dekmantel van Etiket (Polak en Van Gennep, 1972), waarin over het dandyisme en over Couperus' scherpzinnig wordt geschreven. Wanneer ik daaraan toevoeg dat af en toe

[p. 47]

een en ander in dit levensverhaal nodeloos wordt herhaald - een fout die bij de tweede druk kan worden weggewerkt - heb ik mijn aanmerkingen uitgeput en rest mij slechts dit boek over een der grootste van onze romanciers en prozaschrijvers een ruime verspreiding toe te wensen. Een streng wetenschappelijke biografie moge volgen, maar zal dit goed geschreven levensverhaal niet verdringen.

Wie zich voor de sociale geschiedenis en haar invloed op de cultuurhistorie interesseert, weet dat de tweede helft van de negentiende eeuw op dat gebied zeer boeiend en woelig is geweest. Er was in de meeste landen naast de langzame ontwikkeling naar een parlementair democratisch socialisme, een wirwar van extremistische sociale tendensen: communisten, utopisten, anarchisten, waarover de geschiedenis, ook in ons land, nog niet alles weet. Wat Nederland betreft heeft de sociale historicus Dr. A.C.J. de Vrankrijker een deel van deze geschiedenis ontgonnen en in Onze Anarchisten en Utopisten (Uitg. Fibula-Van Dishoeck, Bussum) boeiend verteld. Het gaat over de voorloper Hendrik Gerhardt, de ‘denkende kleermaker’, Jan Stoffel, Edward Bellamy, de Vrijland-beweging, later over C. Cornelissen, Tamminga, de invloed van Tolstoi, het christelijk anarchisme, enz. Doch twee imponerende figuren krijgen in dit boek de ruimste aandacht: Ferdinand Domela Nieuwenhuis en Frederik van Eeden, de eerste geëvolueerd naar het anarchisme, de tweede communist, beiden belangrijke historische figuren. Beiden zijn ook herhaaldelijk in ons land opgetreden, dat trouwens heel wat groeikiemen voor het sociaal utopisme heeft geleverd. De schrijver besluit dit boeiend werk met een bespiegeling over ‘de onmacht van utopisme en anarchisme’, die naar bovenmenselijke idealen mikken. Maar ja, ook vandaag blijkt dat het mensdom in quichotistisch opzich hardleers is. Inmiddels doet deze historische studie van Dr. de Vrankrijker mij er aan denken dat ook in onze Vlaamse letteren eens het sociaal utopisme zou mogen onderzocht worden: naast Van Nu en Straks, de Antwerpse ‘Kapel’, Paul Kenis met zijn ‘Apostels van het nieuwe Rijk’, etc.

Pierre Dubois geldt in Nederland als een der beste kenners van de Franse cultuur en met recht. Zijn fraai uitgegeven boek Schrijvers in hun landschap. Verkenningstochten door de Franse literatuur (Uitg. Nijgh en Van Ditmar, 's-Gravenhage) is daarvan een nieuw bewijs. Hij heeft een reis gemaakt door verscheidene Franse landschappen: Normandië, Bretagne, Touraine, de Franse Alpen, de Ardennen, enz. om er de natuur en de hele omgeving te zien waarin Franse auteurs hebben geleefd en geschreven. Zo bezoekt hij de streken en speurt naar de sfeer waarin Guy de Maupassant,

[p. 48]

Flaubert, Chateaubriand, Du Bellay, Balzac, Rimbaud, Rousseau en nog een tiental anderen hebben gewerkt en gewandeld. Literair toerisme kan een romantische, soms misschien zelfs sentimentele bezigheid worden, als het louter door gevoelens van piëteit of genegenheid wordt gevoed. Wanneer het echter door een diepere nood aan kennen en her-kennen wordt geïnspireerd, wordt het literair verrijkend. Dat is bij Pierre Dubois het geval. Haast iedereen kent het adagium van Goethe: ‘Wer den Dichter will verstehen, musz in Lichters Lande gehen’. Wat niet wegneemt dat er altijd eenzijdige en nog veel meer luie lezers zijn, die er zich geen rekenschap van wensen te geven ‘hoe concreet de wereld is waarin de levens van de romanfiguren, waarover hij leest, zich afspelen: dat het de wereld van de schrijver is, waarin deze zich heeft bewogen, waarin hij als kind speelde en droomde, als volwassene mijmerde, liefhad en wanhopig was.’ (p. 9). Men moet beslist geen positivist zijn, maar enkel iemand met veel literaire en historische ervaring, om deze vaststelling als een oerwaarheid te onderschrijven. Dit is niet enkel een boek dat heel wat kennis van Frankrijk, zijn prachtige landschappen, zijn kunst en letteren meegeeft, maar ook aangename lectuur, zeer fris en nooit pedant. Ook is het boek mooi geillustreerd.

Van Louis Paul Boon verscheen als voortzetting van zijn vroegere fantaisistisch-erotische Blauwbaard-geschiedenisjes een nieuw werk Blauwbaardje in de ruimte. Dit boek van 113 pag. wordt voor een gering deel gevuld met de tekst van Vader Boon, voor het grootste deel met foto's van zijn zoon Jo Boon. De vormgeving van Alje Althof is zeer origineel, bizar en verzorgd. Het verhaaltje van Vader Boon, dat Blauwbaardje in het atoomtijdperk en een pseudo-geheimzinnige James Bond-sfeer laat evolueren, is een erotisch gekruide poespas die weinig om het lijf heeft, te geforceerd en brokkelig is om echte humor te sorteren. De vrouwen die door Jo Boon werden gefotografeerd, in de meest curieuze houdingen en toneelschikkingen, hebben, in de letterlijke zin, al even weinig om het lijf. Wat zij, van uit het standpunt van de ‘kunst’ der fotografie waard zijn, kan ik als ondeskundige helaas niet beoordelen (Uitg. Paris-Manteau, Brussel). Ik vraag me af hoeveel dit vrij banaal grapje de onnozele lezer, die het koopt, moet kosten?