Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 49]

Kroniek
Lieve Scheer / De Calvijn van de psychoanalyse

Bij De Bezige Bij verscheen van Harry Mulisch Het seksuele bolwerk, een creatieve gooi naar een synthese van leven en werk van Wilhelm Reich. De kennismaking met deze man, ‘freudiaanser dan Freud’, de ‘Calvijn van de psychoanalyse’, is voor Mulisch een leeservaring geweest zoals hij ‘die sinds lang niet meer had’. Hij heeft er zich aan overgegeven op de gepassioneerde wijze hem eigen. Als we daarbij horen dat Mulisch bijna geen romans leest, omdat ze àf zijn en alleen dingen leest waar hij iets mee kan doen, is het duidelijk dat hij de lectuur van Reich niet doorgemaakt heeft met de kritische, voorzichtig afwegende bezonnenheid van een historicus; schijnbaar handelend over Reich, is dat boek veeleer de roman van hoe Mulisch Reich heeft verwerkt. We horen in dit boek zijn stem, we voelen zijn ritme, we beleven het hoe vonken van erkenning openspringen en neervallen in de bloementuil van zijn vuurwerk-proza.

De auteur doet trouwens geen poging om zijn persoonlijke betrokkenheid tot het onderwerp weg te moffelen. Integendeel, verscheidene fragmenten zijn autobiografisch. Tapijt, boek, weduwe, brief bijv., het eerste deel van deze roman, bevat vier momentopnamen voor de spiegel, aan de hand van vier kleine concrete feiten die hem, op de achtergrond van zijn levensgeschiedenis, dezelfde dag zijn gebeurd, als toen hij het eerste boek van Reich kocht en de reis met zijn gids begon.

Als telkens terugkerende pleisterplaats tijdens de reis construeert Mulisch de ‘oerscène’ van Reich, die, toen hij kind was, vader op de hoogte bracht van de relatie tussen zijn moeder en de huisleraar, waarna moeder zelfmoord heeft gepleegd en vader op indirecte wijze hetzelfde deed: ‘Hij sloot een hoge verzekering af op zijn leven en kreeg vervolgens longontsteking door urenlang in het koude water van een vijver te gaan staan, zogenaamd om te vissen. De longontsteking ontwikkelde zich tot tuberkulose, en hij stierf in 1914.’ Met deze oerscène ‘begon de wonderlijke levensgang van Wilhelm Reich, en wij zullen zien, dat hij eigenlijk nooit iets anders heeft gedaan dan dit begin te herhalen’, (p. 64)

Zo bijv. als Reich een nauwkeurige beschrijving geeft van het goede orgasme, maar in het ongewisse laat hoe hij aan zijn materiaal kwam daarvoor,

[p. 50]

meent Mulisch dat hij ‘bezig is de scène van 1911 te herhalen’ en dat ‘misschien alvast (mag) worden gekonkludeerd, dat hij destijds niet alleen “op de hoogte” was van zijn moeders verhouding met de huisleraar, maar dat hij hun paring met zijn eigen ogen heeft gezien’ (p. 73). Vader Freud, aan wie Reich zijn werk, Die Funktion des Orgasmus aanbood, wees het af, waarop Reich een depressie ontwikkelde en een tuberculose. Ook dit is een herhaling van de oerscène: ‘die tuberkulose zijn we eerder tegengekomen: bij zijn vader, als diens verkapte zelfmoord’ (p. 92) en ‘wat Reich destijds in Jujinetz had gezien, was ten offer gevallen aan een verdringing’. Als essay-lezer merk je dat Mulisch de veronderstellende ‘misschien’ van daarnet nu zonder verpinken weglaat, maar als romanlezer word je zo geboeid en bekoord door de prachtig opgebouwde climax waarmee Mulisch zijn verhaal geloofwaardig maakt, dat je de goocheltoer erbij neemt.

De definitieve afwijzing door drie vaderfiguren, Freud, Stalin en Hitler is de volgende stap in de evolutie van het drama. ‘Totaler en hardvochtiger dan beide vorige keren had zijn oerscène zich herhaald (...). In het teken van zijn moeder had hij mens en samenleving geseksualiseerd, maar op dat bericht hadden alle vaders hem definitief de rug toegekeerd. De proporties van wat zich eenmaal op een middeleuropese hereboerderij had voltrokken omspande nu de hele aarde, en strekte zich uit tot het begin der mensheid: maar moederziel alleen zat hij in zijn bolwerk.’ (p. 140)

En nog gaat het in climax verder: Reich, door zijn problemen in het nauw gedreven, wordt de laatste alchemist. Met de herinnering aan zijn moeder ‘ging hij naar de keuken, bereidde een pot au feu van groenten, vlees, melk en eieren, verhitte de hele zaak gedurende een half uur tot 120°, en legde toen een druppel van die bouillon onder zijn microscoop, waarvan hij het vermogen met allerlei additionele oculairen en objectieven had opgeschroefd tot 3000 X. En ja hoor, daar waren de bionen. Waar alleen de gesteriliseerde dood had moeten heersen, zag hij pulserende blauwe bolletjes energie door het gezichtsveld huppelen: het waren dus atomen van de universele levensenergie’ (p. 164-165), en Mulisch legt, esthetisch-verantwoord, een volgend kleurfragmentje in het mozaïek van zijn oerscène neer: ‘Waarom ontdekte hij de orgastische bouwstenen van zijn libidineuze levensenergie voor het eerst aan blauwe bolletjes onder een microscoop, en niet op een andere willekeurige manier? Het antwoord moet luiden: omdat die microscoop het sleutelgat was, waardoor hij ooit eens zijn moeder bespiedde. Anders gezegd: uit de kapitale rol van de microscoop mag afgeleid worden, dat hij ook destijds door een bepaald kijkinstrument heeft geloerd, en daarvoor biedt een slot met een sleutelgat zich als het waarschijnlijkst aan. Door een microscoop zag hij vijfentwintig jaar later de sleutel tot het le-

[p. 51]

ven.’ (166). En ‘dit was alleen nog het begin - zij het van het einde’ (p. 167). Hij ‘kombineerde, deduceerde, nam de meest malle proeven, en ten slotte had hij het: de straling was overal. Zij zat in de atmosfeer, kwam van de zon, en zij heette: orgone.’ (p. 170). En het gaat nóg verder: ‘In de zomer van 1940 was hij op vakantie in Maine, keek in een heldere nacht omhoog naar het twinkelen van de sterren. Daar klopte iets niet. Hij nam een holle buis, en door deze nieuwe versie van zijn sleutelgat keek hij naar de donkere ruimte tussen de sterren. Geen twijfel mogelijk: ook daar getwinkel, ja zelfs lichtflitsen. Het bewijs was geleverd: het universum was één oceaan van orgone - zij was de “primordiale kosmische energie”. Niet alleen het zonnestelsel, het hele heelal kwam klaar, zoals eens zijn moeder. Eindelijk was hij, waar hij wezen wilde.’ (p. 173)

Wat volgt kan nu alleen maar een anticlimax zijn, het ‘begin van de eindstrijd’, waar Mulisch zich meer en meer van zijn object gaat distantiëren met alle varianten van goedmoedige spot tot duidelijke afwijzing. Reich schrijft een ‘larmoyante’ zelfverdediging en een ‘onleesbaar’ boek over Ether, God and Devil, en geraakt psychologisch in conflict met een laatste grote vader-figuur, Einstein, die zijn heelalstudies afwijst, en wint ‘met een verschrikkelijke knock out.’ (p. 180). ‘En met ijzeren konsekwentie kreeg Reich een paar maanden na het Oranur Experiment een hartaanval. In hemzelf was de vader begonnen aan zijn definitieve overwinning.’ (p. 181). Zo gaat het voort en voort en voort en de romanlezer in me knikt instemmend wanneer Mulisch dit keer het mozaïek van zijn oerscène nog met één kleursnipper verrijkt, ‘het waargenomen orgasme van zijn moeder’. (p. 195)

Zo is Mulisch' ‘avontuur met Wilhelm Reich ten einde’ (p. 209). De auteur voegt er alleen nog aan toe dat op die derde november 1957, toen Reich stierf ‘in het koude water van zijn vaders dood’, hijzelf naar een opvoering zat te kijken van het toneelstuk ‘Het Water’. Niet dat er daarom enig oorzakelijk verband is, zegt hij, maar het was wel ‘dezelfde dag’. Volgt nog de epiloog, waar de krankzinnig geworden Duitse sergeant Kunze heel alleen het onneembare bolwerk Douaimont op de Fransen verovert.

In deze slotfragmenten herkent de lezer de techniek, of misschien zeg ik beter het soort bijgeloof waar deze roman - Mulisch zelf noemt zijn boek een ‘novelle’ - voor een groot deel op gebouwd is; die van de associatieve verbanden. Het leven van Reich is slechts een aanleiding, een stramien. De werkelijke inhoud wordt gevormd door een reeks poëtische variaties rond de thema's moeder, vader, zelfmoord, schuldgevoel, eenzaamheid, zelfbehoud, leven, dood, dit alles openspringend in prachtige metaforen die als vaste muzieknoten telkens terugkeren: het bolwerk, het water, de sleutel,

[p. 52]

het oog, het blauw, de sterren, de moddervloed.

Opvallend en toch weer niet bevreemdend is dat men er moeilijk een totaalindruk van krijgt hoe Mulisch nu uiteindelijk over Reichs theorieën denkt, zoals dat ook het geval is met die van Freud en Jung. Kiest Mulisch hier voor het ‘bolwerk’ of voor de ‘zwarte moddervloed’? De auteur is te geboeid door àlles wat menselijk is, om het ene voor het andere weg te gooien. Hij is gelijk de ezel van Buridan tussen tien hooioppers. Maar hij is dat bewust, en dat verandert veel. Paradoxen zijn zijn ‘beste vrienden’. Hij houdt niet van schrijvers die stabiele en consequente betogen maken, en ervoor zorgen dat al hun uitspraken op elkaar zijn afgestemd, zodat zij nooit in tegenspraak komen met zichzelf (p. 54). Hij heeft iets van de rusteloze geest van Multatuli, die ook constant scheel keek omdat hij zwart en wit tegelijk zag. Er is echter dit verschil, dat Multatuli me bij al zijn gepassioneerdheid koeler aandoet. Zijn paradox is distant. Bij Mulisch is hij vol overgave. Mulisch springt midden in de zwarte moddervloed, waagt zich hals over kop in een maandenlang avontuur met een of andere grote geest, en dit doet hij intuïtief om er zijn eigen wezen mee te verhelderen, om er zijn eigen innerlijke moddervloed heel summier en heel voorlopig mee ‘in te polderen’. Multatuli's houding is aanvallerig, extravert. Die van Mulisch is er een van identificatie, van warmte, inleving en overgave. Het is een worsteling met een alter ego, een van zich wegschrijven, tot op een zekere dag zijn eigen rijpingsproces, het toeval, hem een àndere identificatiefiguur in de hand speelt.

De roman is dood, zegt men al zoveel jaar. Mulisch bewijst het tegendeel. Ook al vindt hij dat het gebied van de letterkunde tot een soort Liechtenstein ingekrompen is, doordat ze één voor één gebieden heeft moeten prijsgeven aan de geschiedenis, de theologie, de natuurwetenschap, de psychologie (p. 28), Mulisch is origineel genoeg om de relatie om te draaien en met het psychoanalytisch materiaal gewapend, gelijk de schrijvers van een soort science fiction, losweg een gooi te doen naar iets dat halverwege ligt tussen wetenschap en fictie. Lezers daarvoor? Die vindt Mulisch vanzelf. Hij heeft honderd procent vertrouwen in zijn publiek; hij heeft er contact mee, hij betrekt ons in zijn verhaal met een vertrouwelijk ‘we’, hij stelt ons vragen zoals in de primitieve verhaalkunst, de ballade, het sprookje, hij brengt ons, zoals ook Multatuli deed, op de hoogte van wat hij doet, maakt uitweidingen, of last spontaan aansprekingen in zoals: ‘Wat was er nu weer gebeurd?’, ‘En ja hoor’, ‘God weet wat voor malligheid zich allemaal heeft afgespeeld’, en na een hele dooltocht komt Mulisch, net zoals zijn personage, eindelijk aan waar hij wezen wilde: het doorknippen van de navelstreng tussen hem en Reich, en de relativering van het seksuele bolwerk.

[p. 53]

Voor een historicus zou nu de studie pas beginnen, het zoveel mogelijk objectieve onderzoekswerk. Voor Mulisch is de tocht achter de rug; het onneembare Douaimont ging de lucht in toen een soldaat uit Beieren koffie wilde zetten op een vuurtje gestookt uit de inhoud van een handgranaat.

En hiermee stop ik. Ik breng opzettelijk geen eindpunt aan dit betoog omdat ik er beter de rusteloze, nerveuze, fragmentarische en improvisatorisch-intuïtieve gedachtengang van Mulisch mee oproep.