Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 17]

Lutgardis Ureel / Verhaal

Het versieren en opsmukken van de kerstboom is een feestelijk gebruik dat in de meeste gezinnen een traditie geworden is. Nochtans was die gewoonte, vroeger, in ons land, lang niet algemeen verspreid. Als kleine vooroorlogse peuter wist ik instinctief dat de jaarlijkse kerstboompluk één van die zaken was, waarmee je het gemoed van zuster Gaudentia beter niet kon bezwaren. Als wij na de kerstdagen terug naar school schoven met een pak chocola of een reuze peperkoek onder de arm, dan was dat een nieuwjaarskadootje. Want in bepaalde milieus, in mijn dorp, sprak men noch over het kerstmannetje, noch over de kerstboom, maar over de ‘wonderen’ die iedere kerstnacht opnieuw konden gebeuren, fluisterde men des te geheimzinniger.

Iedereen wist dat er in de kerstnacht mysterieuze machten werkzaam waren, goede geesten waarden dan rond en lucht en water waren geladen met heilvolle gaven voor wie zich zwijgend openstelde voor het wonder.

De tocht naar de middernachtmis was een beroezende exploratie van de altijd onzichtbare aanwezige materie en van de eigen lichtschuwe, onderhuidse gevoeligheid. Het veilige landschap van overdag kreeg in de nacht een geheimzinnige vierde dimensie, die de volksfantasie eindeloos prikkelde en onuitwisbare emoties achterliet in de gevoelige kinderzielen. Van ver over zee voerde de wind vreemde boodschappen aan die leesbaar waren voor wie zijn natuurlijke verbondenheid met de elementen bezwaard had en volgzaam reageerde op de magische krachtgolven die zinderend over de vlakte zoemden. Met een zesde zintuig in een dagelijkse confrontatie met de elementen en de natuurfenomenen geoefend, betrok de buitenmens aan de kerstnacht een vreemde vrede en een onophoudelijke sereniteit.

De band met de aarde werd zo intens beleefd dat men daar doorheen een soort instinctieve voeling bewaard had met het mythische oerverleden en met de eeuwigheid. Net zoals de druïden in de vochtige weidegronden rond de maretak heilige gebedstonden hadden gehouden, zoals de Romeinen de ‘sol invictus’ hadden gevierd, zo kwamen wij in dezelfde midwinternachtperiode samen om het witte licht te aanbidden, en wij hadden deel aan dezelfde tijdeloze oervrede. De natuur pauzeerde.

[p. 18]

In de oorlogsjaren echter werd de nachtmis verboden; de mensen bleven binnen en de kerstsfeer verlegde zich naar de huiskamer. De ‘Tannenbäume’-nostalgie van het bezettingsleger besmette met een zoete sentimentaliteit het zuivere poëtische aanvoelen van de landelijke bevolking.

Na de oorlog bleek dat beruchte zesde zintuig afgestorven, het zuivere instinct doodgehongerd. En ook het dorp zat van toen af gevangen in de zwarte toverkring van de consumptie.

De kerstboom was niet langer een heidens symbool en groeide derhalve ieder jaar vrijelijk met de welvaartstaat mee.

Zelfs in mijn primitief dorpskleuterklasje spint zuster Firmina nu engelenhaar tussen de dennetakken en zuster overste poetst eigenhandig de hoge koperen staartster. In alle uitstalramen flikkeren nu schitterlichtjes alsof geen enkele van al die winkeliersters ooit zuster Gaudentia's leerlingetje was geweest.

De goede zuster is nu gelukkig al heel lang zeer zalig dood. Zelfs de kerstboom van ‘Winterhulp’ die, in de eerste oorlogswinter, een smal voetje in de polderaarde schoof, heeft zij niet moeten bewonderen.

En ik ben er blij om. Zij rust in vrede en het zal haar dan ook niet meer kunnen bezeren, als ik vertel hoe één van haar schaapjes, meer dan een kwart eeuw geleden, op die natte kerstnacht van 1941, met een Duitse soldaat een vredespakt sloot onder een zeer heidens versierde kerstboom.

Het mag begin december geweest zijn toen de soldaten in ons dorp aankwamen. Het was in ieder geval reeds weken koud en de sneeuw lag hoogopgewaaid boven de grachten. Wij hoefden niet naar school, ten eerste omdat er geen kolen waren en ten tweede omdat er soldaten in de school ingekwartierd lagen.

In al de lokalen lag er stro gespreid. Ons huis, onder het schooldak aangebouwd, hing helemaal doordrongen van een onmiskenbare soldatenlucht. Het rook naar afgedragen laarzen, natte overjassen, zuur brood, zware tabak en afgekookte kolen. Zelfs in de tuin hing die geur van besloten kamers waarin gedurende vele dagen vele mannen hebben samengeleefd te midden van omgewoeld stro, rugzakken, voedselresten en onvoldoende gelucht ondergoed.

Af en toe kwamen de soldaten samen op de speelplaats waar een veldkeuken dampte en af en toe zongen ze. Dat was mooi en mijn broer en ik luisterden in het trappenhuis met rode hoofden en gezwollen keeltjes.

De dagen schoven voorbij en over het schoolpoortje sloten wij een vreemde vriendschap met een blonde onderofficier, die Werner heette en ons rode kool liet meeëten uit zijn eetblik.

Daags voor Kerstmis kregen alle soldaten een portie rum uitgeschonken.

[p. 19]

Twee officieren hadden de hoge donkergroene, met riet omvlochten fusten bij ons in de aanbouwkeuken gedeponeerd en in de late namiddag begon de bedeling.

Moeder wilde niet dat wij kinderen in de nabijheid kwamen en zij had de deur van de woonkamer op slot gedraaid. Ofschoon het in de namiddag langdurig gesneeuwd had, wat het onwezenlijke van de hele avond nog verhoogde, toch mochten wij niet in de tuin. En zo hadden wij noodgedwongen onze toevlucht gevonden in vaders bureau.

Daar achter het raam zaten wij, mijn broer en ik, twee zachtaardige dieren, niet treurig en ook niet blij ten prooi aan dat gevoel van machteloze hulpeloosheid tegenover de onuitsprekelijke krachten die én het winterweer én de vreemde oorlogssituatie regelden.

Van over de verre velden woei de wind vol dierlijk avondloeien aan en de schemering spon de uitgemergelde wintertuin vol kille weemoed. Eén mager gloeilampje verlichtte én de keuken én het tuinpad waarover de soldaten aanschoven in de kleverige brij van sneeuw en modder. Achter de lichtgrens van het avondraam verrezen de wallen van de struiken en de vestingen van de boomstammen. Soms verdween iemand uit de rij in die donkere schemerzone waarvan wij wisten dat daar de nachtgeesten woonden, die niet gestoord mochten worden. Maar gevangen in ons kinderschap konden wij geen vermaningen uitsturen en bang en hopeloos keken wij het donker in, wetend dat hier niets goeds uit voort komen zou. Tegenover de zwarte magie van de nacht hadden wij geen andere medicijn dan de witte toverkracht van onze onschuld en wij hoopten dat de gouden drank de soldaten goed zou doen, al voelden wij een zonderlinge beklemming groeien in de aanzwellende winternacht.

In het zwakke schijnsel zagen wij de schaduwen der struiken zachtjes weg en weer zwaaien en dezelfde deinende beweging maakte zich meester van de voorbijschuivende mannenlichamen.

Iedere soldaat kreeg zijn groene veldfles volgetapt. Sommigen zetten de drinkfles aan de mond zodra ze buiten kwamen, en de drank scheen hen onmiddellijk warm en blij te maken. Zij lachten en knikten naar ons, die verlegen teruglachten. De warme zoete dranklucht kleefde aan de avond als een gouden schijnsel.

Later zongen de soldaten en het hele huis geurde weeïg van het kerstbrood dat moeder bakte en van de alcohol en van een warm en nostalgiek geluk. Het was alsof wij allemaal samen opgeborgen waren in een veilige veerboot die ons zacht en onmerkbaar meevoerde in een ander en dieper bestaan.

Ondertussen was het buiten helemaal donker geworden. Telkens als iemand

[p. 20]

naar buiten ging, vlekte het licht goor op het natte vierkant van de tuin. Zodra de soldaten in die lichtvlek traden, werden hun gezichten één ogenblik herkenbaar.

Ze droegen hun lange, groene winterjassen en soms zagen we hetzelfde gezicht een tweede en een derde keer uit het donker opduiken.

Op een bepaald ogenblik ontstond er veel lawaai en gestommel in de bijkeuken. Er werd luid gevloekt en er was hoog gerinkel van glas. Wij zagen hoe een soldaat ondersteund door twee makkers naar buiten werd gedragen. Er lekte bloed op de sneeuw.

De officieren bulderden bevelen en met zaklantaarns beschenen ze het struikgewas en de diepe tuin waaruit gigantische monsters en eryptische amfibische wezens aanzwommen.

‘Ze zijn allemaal zat!’ zei mijn broer, die mij binnenleidde in alles wat verschrikkelijk was. ‘Misschien gaan ze mekaar vermoorden.’

Hij was wit en opgewonden toen hij stil van de vensterbank sprong, het gezicht nog steeds naar de tuin, die in het spaarzame schijnsel van de zaklantaarns en de sterrenloze stilte vol geheime verschrikkingen beefde.

‘We moeten de kerstboom zetten!’ wist hij. ‘Nu! Onmiddellijk!’

Tegenover de losgebroken zwarte nachtkrachten buiten, hadden wij maar één verweer: goed zijn - en mooie dingen maken.

‘Kus de boom, kus het kindje, kus alle figuren!’ hijgde mijn broer met dunne zweetdruppeltjes op het voorhoofd.

Hij was plots geïnspireerd.

In de vaas stond de grote donkere tak die moeder in de tuin had aangewezen en die vader naar binnen gebracht had. Het was een zwart en sprietelig wintergewas, dor en vol doodgevroren fantasieën van roze en witte en groen fosforescerende schimmels die in het donker van de tuin op het natte glibberige takwerk gloeiden, maar binnenskamers fossielig uitdoofden. Mijn broer en ik hadden het onmiddellijk gevoeld. Dit was een vergissing - die tak was dood. En wij hadden ons - even onhandig geschaamd over de kieskeurige drukte die moeder er omheen gemaakt had. Gelukkig wisten wij boven de koffer staan vol veelkleurige guirlandes en schitterende feestelijkheden.

Moeders tak was broos Chinees - een etsdun sober maar concreet plastiek. Onze kersttak daarentegen werd een juichend festijn van kleur en licht en gouden schijnsel.

Ieder takje, ieder twijgje werd met pluizige papierslingers omwonden. Ronde gladde blaasappels lachten naast langgerekte, uitgedunde zilveren dennevruchten. Eén bal echter droeg onze speciale voorkeur weg. Hij had een diep en donker hart en daarbinnen gloeide een rood-oranje vuur.

[p. 21]

‘Het was een toverbal’, zei mijn broer en hij brandde vol donkere beloften. Wij hingen hem altijd een beetje verborgen op en na de kersttijd bewaarden wij ze zorgvuldig in dikke lagen watte in een verlakt vierkant doosje. Maar dat jaar bezaten we nog een tweede rijkdom, waar niemand weet van had: twee in hout gesneden kaarsenstaandertjes, die eruitzagen als minuscule berghutjes diep onder vlokkige sneeuw. Ze waren splinternieuw en we hadden ze van de blonde onderofficier gekregen, die nu in de keuken rum uitdeelde en die straks komen zou, ofschoon noch vader, noch moeder er vooralsnog iets van wisten.

Grünewald heette hij. Werner Grünewald. En toen hij 's avonds, na sluitingsuur, aanbelde, schrokken wij allemaal en we waren allen even angstig om diverse redenen.

‘Hij is onze vriend’, poogden wij verlegen aan vader en moeder uit te leggen, bang dat zij hem misschien niet zouden ontvangen, ‘en we hebben hem onder onze kerstboom uitgenodigd’, pleitten wij. En om de een of andere reden stelden ook mijn ouders die avond geen verdere vragen.

Wij zaten om dezelfde tafel en wij aten hetzelfde blonde brood dat moeder eigenhandig gebakken had met eieren van onze kippen en tarwebloem die een milde boer ons als kerstgeschenk geschonken had.

‘Sie haben ein Klavier’, zei de soldaat. ‘Ik luister ernaar 's avonds als ik in het stro lig.’ ‘Sie spielen sehr gut’, moedigde hij moeder aan, en toen ook vader goedkeurend knikte, zette moeder zich aan de piano.

Werner zat heel stil en luisterde met verre ogen. Aan beide zijden van de piano brandden stompjes kaarsen en het gaslicht suisde wit en wazig blauw alsof het door een zijden net gezeefd werd. De dansende lichtschijnen wekten een zwakke gloed in de tinnen vazen, de wazige spiegel, de zilveren sierappels, de lovertjes, de vergulde guirlandes, zodat je de voorwerpen amper onderscheiden kon in de gouden sfeer die alles en allen omhelsde. Het deksel van de kachel lag open, op de muren bewogen schaduwen en de houtjes die in de oven te drogen lagen, gaven een lekkere geur af.

De ramen waren, volgens bevel, volledig verduisterd.

Nacht en donkerte lagen dierlijk warm om het huis. Uit het schoolgebouw waaiden zo nu en dan flarden stemrumoer over. Dan huiverde de soldaat en hij drukte mij dichter tegen zich aan terwijl zijn handen ritmisch over mijn dun ruggetje bewogen. Ik voelde de harige jas hard en ruw onder mijn wang en ik bespeurde een geur van leer, noten en natte rullige aarde. Werner rook naar omgeploegd land en versgezaagd hout, zijn borst ademde onder mijn hoofd en ik wilde weg, plots in een dwingend verlangen om hem onze kostbare toverbal te geven, maar rond de soldatenknopen hadden zich mijn lange haren zijig verward. Het maakte helemaal geen geluid

[p. 22]

als hij het blonde bundeltje afknipte en dit opborg in het kleine medaillon dat hij aan een kettinkje om de hals droeg. Met de nagel van zijn duim liet hij het slotje springen en ik keek in het oude vriendelijke gezicht van zijn moeder. Hij plooide een metalen schijfje open - daar stak geen foto achter - en op de lege plaats borg hij behoedzaam het kleine schapekrulletje.

‘Keine Kugel wird mich je verletzen’, fluisterde hij. Ik voelde mijn hart alsof het breken zou van geluk om de erkenning. Ik stak vol onuitsprekelijke woorden en dook nog dieper in zijn armholte weg. Later moet ik in slaap gevallen zijn en toen ik wakker werd, was het kerstdag. Het licht scheen en er lag veel sneeuw en we konden uitgelaten spelen...

Maar ieder jaar als het kerstmis wordt en de rumfles wordt ontkurkt en de warme weeïge geur vult de kamer, dan denk ik aan Werner. Ik zie het oorlogsvertrek vol wazig licht, de bonte kerstboom. Ik hoor dunne pianotonen en op een achtergrond van donkere wind zwaar gegons van mannenstemmen.

Ik hoor een bevel schreeuwen - hoog en schril en flitsend - en ik schrik op uit bed en ren naar de kamer van mijn ouders.

‘Ze gaan weg’, schreeuw ik vertwijfeld, en vader vangt mij op. Ik lig naast hem in bed en hij vertelt over de grote oorlog en over het hele verre Rusland. Achter zijn verhaal hoor ik soldatenlaarzen dreunen, dan wordt het stil.

‘Waar is de toverbal?’ zegt mijn broer, en ik bloos.

Als ik spreken zou, zou de toverkracht breken, en alléén de witte magie van de liefde kan Werner helpen in zoveel vorst, en te midden van duizend vijandige kogels.