Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 12]

Jozef Grauwels / De Boerenkrijg na 175 jaar

In de laatste jaren heeft de studie van de Boerenkrijg zulke resultaten opgeleverd, dat het niet langer opgaat, aan het romantisch en geïdealiseerd beeld van die opstand vast te houden. Bij detailonderzoek zijn vele historici, er zich van bewust geworden dat hun studie onvolledig was. Vaak hebben ze zich tot algemeenheden moeten beperken, zonder tot de kern van de zaak te kunnen doordringen. Het bronnenmateriaal is aanzienlijk, maar dan toch weer niet omvangrijk genoeg. Voor bepaalde punten hebben de vorsers meer stukken gevonden dan ze verwachtten; voor andere problemen daarentegen konden ze niet de gewenste inlichtingen bekomen. Zo valt het o.m. te betreuren dat de archiefstukken van de krijgsraden en van de rechtbanken van Douai en Amiens, die bevoegd verklaard werden om de wet van 10 vendémiaire an 4, betreffende de aansprakelijkheid van de gemeenten in geval van samenscholingen, toe te passen in de departementen van de Dijle, de Twee Neten, de Leie en de Schelde, tot nog toe niet teruggevonden werden. Het is eveneens jammer dat te weinig gebruik gemaakt werd van het archief van het ministerie van Oorlog te Vincennes, waar de haast onbekende, maar zeer belangrijke briefwisseling van generaal Colaud bewaard wordt.

De Boerenkrijg begon met een plaatselijk incident te Overmere op 12 oktober 1798 en eindigde met de nederlaag te Hasselt op 5 december van hetzelfde jaar. De bedoeling van deze korte bijdrage is na te gaan welke het karakter en de inhoud van deze ‘révolte de l'an 7’ zijn geweest en welke idealen de opstandelingen voor ogen stonden.

De naam Boerenkrijg, voor het eerst door een Mechelse kroniekschrijver in 1798 gebruikt (‘van den boerecryg sal men schrijven als dat jaer sluyten sal’) is, vooral sedert de roman van Conscience (1853), voorgoed ingeburgerd. Aan deze benaming mag evenwel geen sociale karakterisering van de opstand verbonden worden; de Boerenkrijg was geen jacquerie of geen Bauernkrieg.

De Brigands zijn niet gaan strijden om sociale voordelen of hervormingen af te dwingen. Onder hen vindt men alle beroepen en ambachten vertegenwoordigd. Uit de lijsten van de verdachten blijkt zelfs dat de meerderheid

[p. 13]

geen boeren waren; de opstandelingen waren vaklieden, burgers uit de dorpen en eigenlijke boeren. De plaatselijke leiders behoorden over het algemeen niet tot de boerenstand. Rollier was een welgesteld burger, Elen was de zoon van een geneesheer uit Scherpenheuvel, Meulemans, zoon van een notaris uit Tongerlo, was landmeter, Heylen was advocaat te Herentals, Corbeels was drukker en herbergier, Van Gansen was een boer, zoon van een brouwer.

De stedelingen zijn niet geheel en al ten achter gebleven. Onder de 41 gefusilleerden van Mechelen waren er tien burgers uit de stad zelf. Men mag evenwel niet uit het oog verliezen dat de waargenomen afzijdigheid van de steden wellicht te wijten was aan het feit dat dáár de Franse geest veel dieper was doorgedrongen, dat men er veel rechtstreekser dan op het platteland de zware hand van de bezetter voelde en dat de invloed van de priesters en van de vooraanstaanden er zich niet zo ingrijpend kon doen gevoelen. De Fransen konden evenwel niet op de bevolking van de steden rekenen om tégen de rebellen te strijden. Er hadden sympathiebetuigingen ten voordele van de Brigands plaats. Te Leuven werd op een bevolking van 20.000 inwoners ternauwernood 50 man gevonden om de stad tegen de Boeren te verdedigen.

Men kan evenmin beweren dat de Boerenkrijg een godsdienstoorlog is geweest. Godsdienstige motieven hebben niet de doorslag gegeven. De kerkvervolging en de schorsing van de eredienst dateerden reeds van 1795-1797. Lokale opstootjes waren er toen wel geweest, een actief verzet niet. Het is opvallend dat tijdens die incidenten lokale figuren op de voorgrond traden die later de Boerenkrijg zouden aanvoeren: Van Gansen, Rollier, Corbeels. Wel moet men erkennen dat de godsdienst een hoofdbestanddeel vormde van de traditie waarvoor men vocht, dat er oproepen werden gedaan tot verdediging van het geloof, dat er tal van priesters actief aan de opstand deelnamen. Het religieuze motief is niet te scheiden van de andere motieven, maar het is niet juist het godsdienstig karakter voor te stellen als de rechtstreekse aanleiding tot de Boerenkrijg of als de enige inhoud ervan.

De onmiddellijke aanleiding en de rechtstreekse oorzaak vormde de wet op de militaire conscriptie, die te Brussel afgekondigd werd op 28 september 1798. Enkele kroniekschrijvers hebben al een rechtstreeks verband tussen conscriptie en opstand genoteerd. Die wet, waarbij in ons land een lichting van 200.000 man bevolen werd, had tot gevolg dat op verscheidene plaatsen de ontevredenen tot de actie overgingen en werftochten inrichtten om de mannen tussen 20 en 25 jaar bij het leger van de opstandelingen in te lijven. De opgekropte woede om wat het Franse regime had gebracht, was

[p. 14]

niet meer te bedwingen en barstte uit. Er werd opnieuw gebruik gemaakt van het beproefde wapen uit de Brabantse Revolutie: het aanplakbiljet. Een vloed van plakkaten, pamfletten en opstandige geschriften werd verspreid met oproepen tot de heilige oorlog. In naïeve, ongekunstelde taal vertolkten de plakkaten de haat tegen de Fransen en de conscriptie en zij herinnerden de weerbare mannen aan hun plicht, te strijden voor de verdediging van het geloof en de vrijheid.

Die snelle reactie en het feit dat er reeds vóór oktober 1798 verbindingen bestonden tussen de dorpen onderling, doen de vraag rijzen of er een algemeen plan bestond, een organisatie, een geheime leiding en geheime bevrijdingscomités.

Men heeft de stelling verdedigd dat er een centraal comité opgericht was, waar de stoffelijke, financiële, militaire en politieke mogelijkheden van de opstand onderzocht werden. Emigranten van Emmerich en Roozendaal zouden, in contact met hun aanhangers in het binnenland, een plan van opstand uitgewerkt hebben om de Fransen te verdrijven, de oude instellingen te herstellen en een onafhankelijke republiek te vormen. Er werd met de Engelse regering onderhandeld, met de te Londen verblijvende prins van oranje, met Oostenrijk en Pruisen. Sommigen dachten aan het herstel van de 17 gewesten onder Oranje, anderen opteerden voor een restauratie onder aartshertog Karel van Oostenrijk.

Bij een objectieve en nuchtere ontleding van alle gegevens blijkt dat die voorstelling van de feiten gecorrigeerd moet worden. Nergens is er een spoor te vinden van een werkelijke leiding en organisatie op nationaal vlak, van een algemeen politiek leidingscentrum dat wist wat het wilde. Er was zeker een algemeen verzet tegen de Fransen, er traden plaatselijke leiders op de voorgrond en het staat eveneens vast dat er agitatoren waren die vaste verbindingen onderhielden van groep tot groep. Hoogstwaarschijnlijk werd een plan van een algemene opstand druk besproken en werden aan de plaatselijke verzetsorganisaties allerlei soorten van hulpverlening voorgespiegeld. Maar er is nog een hemelsbreed verschil tussen een dergelijke agitatie en het bestaan van een nationale organisatie onder een centrale leiding, die handelt in overleg met het buitenland.

Wanneer men de militaire operaties van de 55 dagen lange Boerenkrijg ontleedt, blijkt dat elke groep min of meer op zich zelf vocht en dat er geen vast overlegd plan met buitenlandse hulpkrachten bestond. Men kan er nergens een bewijs van vinden dat Oostenrijk tot de opstand zou hebben aangespoord. De Engelse regering weigerde eind augustus 1798 aan de orangisten van het Noorden hulp te verlenen, omdat aan een voorbarige opstand gevaren verbonden waren. Opvallend is eveneens dat de laatste

[p. 15]

demonstratie van de Engelse vloot voor de Vlaamse kust plaatshad op 5 oktober en dat er - een mislukte landingspoging van enkele uren op 25 oktober te Blankenberge daargelaten - tijdens de Boerenkrijg zelf geen poging tot ontscheping is geweest.

Alleen emigranten van de Brabantse Staten of een buitenlandse mogendheid zouden in staat geweest zijn een werkelijke organisatie, een effectief bevrijdingscomité in het leven te roepen. Alles wijst evenwel op een volslagen onmacht van de uitgewekenen en op hun gebrek aan regelmatig contact met het land; deze politici vertegenwoordigden niemand dan hun eigen persoon. Anderzijds stelt men vast dat de erfprins van Oranje, de latere Willem I, pas in maart 1799, vier maanden na de slag bij Hasselt, belang begon te stellen in wat er hier omging en pas toen opdracht gaf een onderzoek in te stellen ‘pour connaître la force, les moyens pécuniaires et de résistance, la nature et les chefs reconnus ou secrets des insurrections de la Belgique, afin d'être instruit des espérances que l'on peut former sur la suite de celles-ci, des projets qu'ils peuvent avoir et de combiner la manière dont il serait possible de les soutenir et celle dont ils pourront aider à cet effet.’ Uit de briefwisseling van de erfprins blijkt duidelijk dat noch hij noch een van zijn agenten in contact stond met de opstandelingen om deze te leiden of te helpen.

De opvatting die de Fransen zelf van de révolte de l'an 7 hadden, heeft voor een zeer groot deel de mening ingang doen vinden dat er een nationale organisatie bestond onder een centrale leiding en met contacten in het buitenland. Het Directoire mocht niet aanvaarden dat haar eigen politiek het vuur aan de lont had gestoken en dat het zelf verantwoordelijk was voor de uiterste wanhoop van het volk; alleen de vijanden van het regime, nl. de priesters en de verbonden mogendheden, in het bijzonder Engeland, waren de opstokers van de opstand.

Welke waren dan de bedoelingen, de idealen van de Boerenkrijgers, die zonder organisatie en centrale leiding en zonder hechte verbindingen in het buitenland, de strijd aangingen? Was het alleen een wanhoopsdaad? Zoals de plakkaten en pamfletten getuigen, vochten de Boeren voor de verdediging van het vaderland en de godsdienst. Het vaderland werd in hun strijdroepen aangeduid: Leve de Keizer, Leve de Patriotten, in hun kentekens en kleuren: de Oostenrijkse of Oranje-kokarden, ook de Brabantse kleuren. In de papieren van de schatbewaarder Van Dijck, die te Diest sneuvelde, werd een stuk gevonden dat op de doeleinden van de Boerenkrijg wijst, nl. de afschaffing van de Franse dwingelandij, de restauratie van de oude regeringsvormen en het opnieuw aanstellen van de oude overheden. Het was een programma tot herstel van het oud regime. De Brigands

[p. 16]

streden voor een vaag geformuleerd nationalisme met een conservatieve inslag. De opstand brak spontaan uit omdat er geen werkelijke nationale organisatie bestond. De plaatselijke leiders leefden in de waan dat achter hen iets of iemand stond, die er in werkelijkheid niet waren. Dat werd hun ondergang.

De Boerenkrijg kan worden beschouwd als de laatste manifestatie van de traditionalistische patriottenbeweging van 1789. De kenmerken en de inhoud waren identiek. De Boerenkrijg sloot er bewust bij aan en werd ten dele door dezelfde krachten gedragen. Toch zijn er merkelijke verschilpunten tussen beide opstanden te constateren. De Franse militaire macht was heel wat indrukwekkender en efficiënter dan het Oostenrijkse leger. Daarenboven vochten de Brigands van het platteland als een politiek en sociaal onthoofd volk. Zij konden niet steunen op de leidende standen van de maatschappij: de hogere geestelijkheid was gevlucht samen met de adellijke emigranten, de burgerij van de steden stond afzijdig of vijandig. Na de slag bij Hasselt hadden er in 1799 nog enkele onlusten plaats en werden er wel plannen gesmeed voor een tweede Boerenkrijg. Maar toen op 9 november 1799 generaal Bonaparte aan het bewind kwam, staan we aan de vooravond van de tijd der verzoening. De bevolking heette het consulaat welkom, niet uit sympathie voor Napoleon, maar wel, zoals een eenvoudige boer uit Meeuwen noteerde ‘om reden dat hy nog eenigen scheyn en daeden van menschlievendheid gaf’ of, naar het oordeel van de departementscommissaris van de Nedermaas, ‘omdat die heilzame verandering het einde van de oorlog en van langdurige ontberingen liet doorschemeren’.

Door het herstel van de vrijheid van geweten en van eredienst en door de tegemoetkoming aan de verzuchtingen naar rust, veiligheid en billijkheid, wist Bonaparte de bewogen periode van de Boerenkrijg af te sluiten. Dit betekende niet dat de bevolking zich met het nieuwe bewind verzoende. De onuitgesproken vijandigheid verwekte evenwel geen oproer meer zoals in 1798. Het revolutionaire vuur was door de cultus van Napoleon gedoofd en had plaatsgemaakt voor berusting en onverschilligheid. Inmiddels verzwond de herinnering aan de Boerenkrijg in de vloed van historische gebeurtenissen met internationale betekenis. De opstand van de Boeren werd door het nieuwe tijdsgebeuren tot de vergetelheid gedoemd, omdat hij in het teken stond van de oude orde, die roemloos ten onder was gegaan.