Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 768]

Kroniek
Hugo Brems / De dames van de zondag

Wie na alle grote woorden, gezochte gevoelens en geestige invallen, die zowat het stramien vormen van onze tegenwoordige poëzieproduktie, nog eens echt wil verrast worden door een origineel en authentiek dichter, kan wellicht terecht bij Carel Swinkels. Zijn bundel, De dames van de zondag, onlangs verschenen bij de ‘Bladen voor de Poëzie’, bevat alle tot nog toe verschenen gedichten.

Het werk van Swinkels zoekt zijn weg tussen twee extreme polen. Aan de ene kant zijn er zeer speelse, absurdistische gedichten met surrealistische allures, waarin op een desoriënterende en bevreemdende manier perspectieven verschoven worden, waarin tijds- en ruimtedimensies gedemonteerd worden, waarin uiteenlopende niveaus van sfeerschepping en beeldvorming in elkaar overgaan en de meest bizarre verbindingen aangaan. En dat op een bedaarde en allesbehalve geforceerde toon, die de grootste vanzelfsprekendheid suggereert. Vergelijking is hier enkel mogelijk met de virtuoze vindingrijkheid van een dichter als Vroman.

Tot deze soort behoren vnl. het 20 blz.-lange ‘verhalende’ gedicht ‘Jan met het Visoog. Een natuurlijke historie in dertig verzen’, en de cyclus ‘Condé. Een geslacht in drie verzen’. Beide gedichten overlappen elkaar trouwens ten dele. Het eerste gedicht behandelt de lotgevallen van zekere Jan met het Visoog, die ‘begaan is met het lot der vissen’, die ‘op zondag een liter franse wijn’ drinkt en ‘stage loopt in het openen der vogelkooien’. Dezelfde Jan vinden wij in de loop van het gedicht terug in de ‘ZOO van Antwerpen’, in zijn stamkroeg, in Versailles onder Louis XIV, tijdens W.O. I aan de Somme en in Compiègne, in de legers van Jeanne d'Arc enz... Hij treedt er op in gezelschap van o.m. Fellini, Madame du Champberry, Graf von Messerschmidt en Philippe Condé en getransformeerd tot Jean de Bouleaux, Jean de Boules, Jean de Boules Poisson en Jean le Voyeur Lumineux. Gekker kan het al niet, en dan is er nog niet gesproken over verschuivingen en combinaties op kleinere niveaus van het verhaal. Het verhaal blijft ondanks alles zeer vlot en boeiend te lezen. De anomalieën doen zich immers alleen voor op het vlak van situaties en gebeurtenissen, niet op dat van syntaxis en beeldvorming.

[p. 769]

En het is niet zinloos, al laat die zin zich niet helder en eenduidig beschrijven. Het gaat hier immers over een symbolisch-exemplarische figuur, die de complexe, niet aan tijd en plaats gebonden existentiële situatie van de mens en dichter uitbeeldt. De naar cirkelvormigheid tenderende structuur van het gedicht en enkele terugkerende leitmotieven geven de samenhang slechts schoorvoetend prijs: liefde en volgehouden aandacht voor het natuurlijke, voor de diepgang van het geringe en het eenvoudige:

‘Dit is, zegt Jan, het leven der vissen,
het is wel koud
maar het is een leven
waarvan men leren kan
dat mensen jonger zijn
en niet gewend aan vocht
en niet gewend aan kijken.’ (32)

Er is ook de milde ironische kijk op de eendere menselijke dwaasheid ‘door de eeuwen heen’, en er is ten slotte ook de ontreddering, die een bizarre figuur en een vlees (of woord-) geworden teken des aanstoots als deze Jan met het Visoog bij de in zekerheden verankerde mens teweegbrengt.

Maar boven al dunkt mij deze natuurlijke historie een oefening van de dichter, een stadium in het zoeken naar een eigen idioom, een experiment met taal en vooral met sfeer- en betekenisvelden om de expressiemogelijkheden ervan te testen. Iets gelijkaardigs doet zich voor in de driedelige cyclus ‘Condé’ (53-60), waarin weer een spel met historische en verbeeldingselementen wordt gespeeld.

Tegenover of naast deze tendens is er een meer ‘normale’, anekdotische of belijdende, alleszins minder onthemende soort poëzie. En ondanks de charme en de bevreemding, die van de zopas beschreven verzen uitgaat, moet hier m.i. het zwaartepunt en ook het hoogtepunt van Swinkels' dichterschap gesitueerd worden. Deze verzen profiteren van de technische verworvenheden, perspectiefverschuivingen en mogelijkheden tot verrassende contrastwerking, uitgeprobeerd in de eerste soort. Maar dat alles is hier sterk gematigd, beheerst en functioneel ingeschakeld in dienst van de uitgedrukte idee of emotie. Een schitterend voorbeeld daarvan is het gedicht ‘Een opzienbarend onderhoud’ (8-9), waarin de zgn. ernstige, volwassen wereld van geweld en geld in al zijn zieligheid ontmaskerd wordt door een simpele maar volgehouden confrontatie met de wereld van kind, spel, droom en sprookje. Het grote wordt in deze poëzie voortdurend overwonnen door het kleine, ook door het kleine woord. Swinkels hanteert het glimlachende understatement met zwier. De ontroering die al deze verzen draagt, wordt er des te

[p. 770]

echter door.

Precies die echtheid en zuiverheid van ontroering én van expressie, dat volkomen vanzelfsprekend zichzelf zijn, vinden we steeds als leidende thema's terug. Dat bleek al uit de obsessionele aandacht voor vogels en vissen in ‘Jan met het Visoog’. Het manifesteert zich ook in de voorliefde voor de natuur in het algemeen en voor het kind. Daarin verraadt Swinkels een romantisch verlangen naar oorspronkelijke zuiverheid. Maar een dosis (anti-) romantische ironie verhindert hem het contact met de realiteit te verliezen, en corrigeert voortdurend het gedroomde ideaal. Ook het ideaal van het dichterschap:

‘De dichter heeft tot taak
door de nacht te lopen
met een zaklamp:
hij is een beroemde
persoonlijkheid
in het nachtleven
en uit dien hoofde
groet hij de uilen,
en zolang zij nog
voorradig zijn
de laatste nachtegalen.

De dichter heeft tot taak
alleen te zijn in de nacht
om één te worden
met het duister
en op tijd
een nieuwe batterij
te kopen.’ (15)

Elders geeft de spot een dimensie te meer aan de ernst, wanneer het beginnende dichtertje door zijn moeder verrast wordt:

‘Het gedicht verstopte ik
snel in mijn agenda
en ik zei: Dag Moeder.

Dag jongen zei ze.
Wat zie je bleek.
Het lijkt wel
of je ziek bent

[p. 771]

 

net als tante Bets.

 

Ze geeft steeds meer bloed op

 

de dokter zegt

 

het is ongeneeslijk.’ (69)

De voortdurende nuanceringen en het wantrouwen tegen grote woorden en al te directe gevoelsexpressie vloeit voort uit dezelfde drang naar eerlijkheid en eerbied voor natuur en mens zoals ze in zichzelf zijn. In het ontroerende gedicht ‘De vogels’ is die eerbied verbonden met het frequente thema van piëteitsvolle herdenking van de vader:

‘Toen hij stierf
zat er een lijster,
hoorbaar maar verscholen.
Zij zong toen hij te drinken vroeg.
Maar toen hij eindelijk dronk
werd alles stil.
Hij zei alleen: Dag Zuster.

Men doet niet met de vogels
wat men wil.’ (75)

Het kan niet verwonderen dat dergelijk scrupuleus en origineel dichter grote bewondering heeft voor en zich verwant voelt met Jan Hanlo. Enkele gedichten zijn aan hem opgedragen, o.m. het zeer goede ‘Chicago’ (70-71). En de laatste strofe van ‘Sam en Joshua’, een oorlogsherinnering aan twee joden, is helemaal in de trant van Hanlo's beste werk. Als herinnering en hulde aan beiden neemt de vader van de dichter de klarinet, die Joshua achterliet, en speelt:

‘Ik denk dat het was
Summer Time
when the livin' is easy
en de kleine man
met het confectiepakkie an
en dat door elkaar
op aangrijpende wijze.’ (77)

En daarmee karakteriseert Swinkels onbewust maar raak zijn eigen poëzie. Alleen lectuur ervan kan haar recht laten wedervaren.