Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 712]

De laatste ronde

Pijnlijke ervaring tijdens zonnige vakantie

Zopas ‘Natte sneeuw’ van Stig Dagerman herlezen.

Voor ik met vakantie ging naar het buitenhuisje (tussen de zelfgeplante bomen) zocht ik wat vakantielectuur bij elkaar. Dat werd dan:

-	‘Vanwege een tere huid’ van Anton Koolhaas, een der mooiste en ontroerendste romans de jongste tijd gelezen.
-	‘The diaries of F. Kafka’, in een handige Penguin-editie (want ik lees veel te moeilijk Duits), omdat ik daar tot nu toe te weinig in gelezen heb.
-	‘Wat je zegt ben je zelf’, dagboeknotities van Cees Buddingh', want die moet ik na de vakantie gaan interviewen (en nu besloten alles wat ik van Buddingh' nog niet gelezen heb zo vlug mogelijk te lezen).
-	‘Over alles’, een Bulkboek-bloemlezing van de stukjes van Nico Scheepmaker, omdat ik een grote fan ben van hem, omdat hij een uniek verschijnsel is en omdat het vakantie is.
-	‘Cruijff, Hendrik Johannes, Fenomeen’, van diezelfde Scheepmaker, omdat ik wil weten of een voetballer, zelfs als hij Cruijff heet (en niet Cruyff, zoals uit dit boek blijkt), iemand langer dan 90 minuten kan boeien (het kan niet, maar gelukkig boeit Scheepmaker altijd).
-	‘Histoire de l'Infamie - Histoire de l'Eternité’ van J.L. Borges, uiteindelijk niet gelezen.
-	‘Antichambre’ van Clem Schouwenaars, gewoon omdat ik graag op de hoogte blijf van wat Schouwenaars schrijft.
-	‘The Saddest Summer of Samuel S’ van J.P. Donleavy, een auteur die ik (moet ik tot mijn schande bekennen) pas vrij recent heb leren kennen en die me boeit.
-	L'enterrement de la Sardine’ van Fernando Arrabal, een ontgoocheling, eerlijk gezegd.
-	‘De brieven van Van Gogh’, niet in gelezen, omdat deze mooie uitgave (Wereldbibliotheek) uiteindelijk niet met fatsoen kan gehanteerd worden liggend op een (zelfgezaaid) gazon, of hangend in een (verkleurde) strandstoel.
-	‘Natte sneeuw’ van Stig Dagerman, omdat ik onlangs ‘Zonder trommels en trompetten’ van Jeroen Brouwers las, een prachtige novelle, waarin Brouwers het voortdurend heeft over zijn aan een studie over schrijvers die zelfmoord pleegden werkende vriend Lorentz Blanke, die zelfmoord

[p. 713]

pleegde, waarmee dus duidelijk Dirk de Witte bedoeld wordt, die zelfmoord pleegde op identiek dezelfde wijze als de door hem zeer bewonderde Zweed Stig Dagerman. Daarom dus.

Ik had, jaren geleden, dat boek reeds gelezen (hoe lang geleden weet ik niet meer, mijn uitgave dateert van 1965) en ik herinnerde me nog wel dat ik er toen ondersteboven van was geweest. Na het herlezen van het eerste verhaal (het titelverhaal) werd ik ongerust. Hoe is het mogelijk dat men zich van een verhaal dat dus eens een zeer diepe indruk maakte niets maar dan werkelijk niets meer herinnert? Lees ik nu zo slecht, of ben ik aan het verkalken? In elk geval, ook bij het herlezen vond ik het een uitzonderlijk knap stuk proza. Net trouwens als het volgende, ‘Spelen van de nacht’, eveneens over de wereld van het kind (Stig Dagerman is een van die zeer zeldzame schrijvers die op een volwassen manier over kinderen kan schrijven, hoe hij het precies waar maakt weet ik ook niet, ik geloof ongeveer zoals een goede voetballer met ‘schijn’-bewegingen een tegenstrever kan passeren of een doelverdediger op het verkeerde been kan zetten), en een verhaal dat ik eveneens onvergetelijk zou noemen, als dat ‘onvergetelijk’ nu niet precies het woord is dat ik hier niet mag gebruiken.

Goed: ik lees angstig verder en de eerste passage die ik me herinner (maar dan ook onmiddellijk en haarscherp juist) zit pas in het vijfde (en langste) verhaal van de bundel ‘Waar is mijn Noorse trui?’, een onverbeterlijk dronkemansverhaal. Het is de passage waarin Knut, de ik uit het verhaal, met bakker Holmgren het Paviljoen, een dansgelegenheid, bezoekt. Een andere passage die ik me herinner komt voor in ‘Onze nachtelijke badplaats’, het is het fragment over de kinderen die voor geld van de rotsen in zee duiken. In dat verhaal, oorspronkelijk gepubliceerd in 1947, heeft Dagerman het ook reeds over de milieuvervuiling: ‘Wat wij hier gedaan hebben is onvergefelijk, deze zwijnerij, dit besmeuren van een natuur waarop reeën, slangen en rendieren evenveel recht hebben, dit verpesten van water waarop de kleinste garnaal meer recht heeft omdat het water zijn element is en niet het onze...’ Onbegrijpelijk lijkt het me nu (of onvergeeflijk?) dat ik me ook niets meer herinner van het knappe ‘Open de deur Richard’ (‘Ik wilde alleen maar dat hij mij hielp mijn eenzaamheid te overwinnen door in haar te dringen’), van het gewoon briljante ‘In grootmoeders huis’, en van het aangrijpende (in het licht van zijn zelfmoord zelfs huiveringwekkende) ‘Onze behoefte aan troost is onverzadigbaar...’ Het is een zeer ontnuchterende, verwarrende ervaring geweest, dit (her)lezen van de verhalen van Dagerman.

Misschien kan een of andere psychiater (een die kan ‘lezen’ natuurlijk) er zelfs een hanteerbare werkmethode uit ontwikkelen: patiënten een aantal boeken laten herlezen, en de passages die ze zich herinneren met lijntjes verbinden. De figuur die zo ontstaat moet hen beslist interessante gegevens over hun persoonlijkheidsstructuur verschaffen.

Fernand Auwera

[p. 714]

Roerloos

In een kort overzicht van de hedendaagse Zuidnederlandse literatuur vermeldde ik de roman van Jan Walravens, Roerloos aan zee. Een vertaler die in opdracht van ons Ministerie van Cultuur werkte en wellicht onbekend wenst te blijven, maakte daarvan in het Engels: Rudderless at sea. Ik geef toe dat ik ‘roer-’ in de titel van Walravens' boek nooit heb geassocieerd met ‘roer van een schip’. Ik heb altijd gedacht dat ‘roerloos’ betekende ‘zonder beweging’ en niet ‘zonder roer’. De Duitse vertaler van R.F. Lissens' Flämische Literaturgeschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, P.H. Nelde, associeerde ook niet meer dan wat wij altijd hebben gedaan: ‘Regungslos am Meer’ vertaalde hij (blz. 288). De Engelse vertaler heeft zich kennelijk, gedreven door wie weet welke maritieme atavismen, laten leiden door ‘aan zee’ (‘at sea’), waarmee allicht ‘zonder roer’ geassocieerd kan worden. Van mijn eerste schokje bekomen, durf ik niet meer beweren dat de vertaler zich vergiste. Ik kan niet meer zeggen of hij (zij?) de titel fout vertaalde. Ik heb er in elk geval een associatie bij gewonnen. Ik kan de combinatie ‘roerloos aan zee’ niet meer lezen of denken zonder dat mij ‘rudderless’ te binnen schiet. Wat Jan Walravens daar zelf van gedacht zou hebben, doet er voor mij niet toe.

Marcel Janssens

Tolkien
(dood van de hobbitstee)

Hij is dood.

Hij is niet meer.

Het gaat van mond tot mond.

En het eens zo vrolijke dorp wordt opeens een dorp van rouw.

Men fluistert het voort, van boom tot boom, tot aan het land der elfen.

Daar, waar eeuwig liederen als nevels tussen de takken sliertten, is het stil geworden.

Niemand zingt meer. Iedereen zwijgt.

Zelfs de dwergen zijn verdwenen, en hebben zich teruggetrokken in de anonimiteit van het landschap.

Zij zitten bij mekaar en praten zacht, over hem die zij nu voor goed verloren hebben.

Een vriend waarvan zij hielden. Een vriend die hen steeds had liefgehad.

De enten sterven voor altijd tot bomen. Nu er niemand meer is, die hen nog tot leven kan brengen.

Een treurend woud, donker als een klaaglied, in de gouden morgenzon.

Een droeve stoet, van hobbits, elfen en dwergen.

Voor de laatste maal in het land der mensen, om hun vriend te begeleiden naar de eeuwigheid.

Druppels verdriet vallen op de grauwe asfaltweg.

Mensen stappen er langzaam overheen... Zij kijken verwonderd, naar het graf aan hun voeten dat bedekt is met duizenden glinsterende diamanten...

Een laatste groet, van een wondere wereld, die tezamen met hem, ook dood is gegaan...

John Tolkien overleden in Bournemouth, 2 september '73.)

Gerd De Wil