Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 621]

Kroniek
Marcel Janssens / Made of words, in woorden geklonken

Het oeuvre van Willy Roggeman, zoals andermaal blijkt uit made of words, acht structuren (nieuwe nijgh boeken, 43, 1972, 131 blz.), teert op een aantal fundamentele ambiguïteiten die hij door artisticiteit en creativiteit tracht op te heffen in momenten van homoïostase, d.w.z. in een toestand van stabilisatie van alle functies van het fenotype. - Dat zijn veel bastaardwoorden ineens, maar Roggemans teksten zijn met bastaardinkt geschreven, met Gottfried Benn, blues, free jazz, Yin Yang, axolotls, Kant, Novalis, Mondriaan. De structuren van zijn nieuwe bundel zijn door ambiguïteiten overwoekerd. Ze komen in een aantal opposities aan de oppervlakte. De meest fundamentele (op het abstractste niveau) lijkt mij de dualiteit contingent/absoluut te zijn. Ze wordt geïncarneerd, geschreven, getransformeerd in een reeks opposities aan de oppervlakte, waarvan ik er enkele noem. Er is de tegenstelling tussen het irrationele, dat met de contingente zijnswijze van het eindige fenotype in de huid van zijn lichaam blijkt samen te hangen, en de perfectie van de geometrische welgevormdheid. Luciditeit is voor de creativiteit van Roggeman onmisbaar, maar in het met de tijd vervliedende pragmatische leven gaat ze in banaliteit en verbrokkelende vluchtigheid teloor. Met de geometrische vol-maaktheid associeert hij eerder: analyse, speculatie, constructie, wetmatigheid, methode, wiskunde, ascese, helderheid. Termen die hij langs die pool van de fundamentele oppositie graag opstelt, zijn verder: fuga, schaakbord, Mondriaan. Tegenover de wankelbaarheid van het centrifugale ogenblik staat de middelpuntzoekende streving van het bewustzijn dat eerst in de artisticiteit zijn homoïostase vindt. Dynamische vervloeiing staat polair tegenover het statisme van de ver-volmaking, de afronding. Uit de banale veelvuldigheid van vervangbare weggooiobjecten moet het unieke object, het artistieke, uitstulpen. Uit de taal die wij verbabbelen of via de kanalen van de efficiënte nuttigheids-communicatie verbruiken, zal een linguïstische structuur oprijzen, zoals een free-jazz-musicus met geluiden die ieder kan produceren, unieke structuren maakt. Tegenover het doen, dat het pragmatisme en de gangbare communicatie regeert, profileert zich het maken. Uit de faciele leesbaarheid van verbruikte en misbruikte tekens treedt de harde, zuivere, ‘onleesbare’ tekst

[p. 622]

naar voren, uit kracht van de artisticiteit. Aan de verblinden wordt de ene ware weg van de helderheid getoond: de zelfrealisatie in het artistieke topmoment dat het evenwicht herstelt dank zij de homoïostase.

Al deze opposities moeten evenwel, zoals Yin en Yang, polair gezien worden. In de homoïostase van het fenotype blijven al de ‘vijandige’ elementen nog aanwezig en werkzaam. Er dreigt dan ook voortdurend een breuk en elk homoïostatisch moment is onderhevig aan de wet van alle vlees, nl. de vergankelijkheid. Fundamenteel voor de zijnswijze van het fenotype is de dialectiek van schepping én vernietiging of, algemener gezegd, van al de polariteiten die het bestaan kenmerken. Het streefdoel van de artistieke zelfrealisatie ligt precies in de homoïostatische verzoening van alle tegendelen. De structuren van Willy Roggeman willen de polariteit van elk entweder/oder omdichten tot een verlossend entweder-oder. Dit entweder/oder zal de opposities op alle vlakken neutraliseren in synthetische topmomenten. In zulke momenten van ontmoeting raakt het contingente aan het absolute, het absurde aan de absolute zin, luciditeit aan waanzin, opbouw aan destructie, chaos aan wetmatigheid, mystiek aan wiskunde. Die momenten transcenderen de doem van de dualiteit in wat Roggeman noemt ‘een menselijk maximum’. Men zou hier ook van extase kunnen spreken, of van mystieke eenmaking die de coïncidentie der tegengestelden teweegbrengt. Op die topmomenten van paroxysme ligt in elk geval de enig leefbare vorm van perfectie. Roggeman noemt dat een ‘zomers zenit’, een schroeiende steekvlam waarvan de asse op de brakke banaliteit terugvalt. De taalstructuren die dergelijke momenten capteren, zijn natuurlijk per definitie meerzinnig. Slechts de maximaal meerzinnige en enigmatische geste (in casu een taalgebaar) vermag de volheid van het extatische lichtzenit in zich op te nemen.

Het ligt voor de hand dat de taalstructuren van Willy Roggeman afstand moeten doen van ‘realistische’ kopie of expressie. De tekst Calque die in dit boek vooraan geplaatst werd, lijkt mij een heel programma te bevatten. Wat doorgaat voor psychologie in het traditionele realisme, is uit den boze. Roggemans methode, waarmee hij ‘strenge ideële zuiverheid uit stoffelijke benadering wil distilleren’ (35), vereist ‘onpsychologisch denken’ (ibid.). Men mag dan ook noch verhaal, noch personages, noch chronologische finaliteit in zijn teksten verwachten. Een uitzondering vormt de structuur Foetaal, die men nog min of meer als een ‘vertellend’ middenstuk kan reconstrueren (er wordt verteld over de geboorte van een kind); daar wordt trouwens in de derde persoon over het personage (?) Axolotl gehandeld. Elders regeert de Roggeman-methode soeverein, met als toppunt het Mandalafragment, waaraan de auteur in drukletters een soort gebruiksaanwijzing laat vooraf-

[p. 623]

gaan, die ik graag citeer: ‘Multivalente tekst waarin proza, lyriek, essay en drama naar keuze mogen primeren. De beste gebruiksmethode is wellicht de tekst met de ogen te lezen, er een ritmisch adequate blues bij te neuriën en op de glooiingen van de hersenschors een podium te bouwen om daar in dans en mime simultaan nog een paar andere voor de hand liggende mogelijkheden te realiseren’ (85). Wat volgt is een blues in het absoluutste proza, nog radicaler in woorden geklonken dan de elucubraties van Marcel van Maele in zijn meest hermetische momenten. Men brenge deze taalstructuren dan ook liefst in verband met het autonoomste der tekensystemen, de muziek. Er is geen zuiverder coïncidentie van wiskunde en mystiek realiseerbaar dan wanneer ‘het oog oor wordt en het evenwicht zich herstelt door de muziek’ (30). Free-jazz of Vivaldi, blues of Bach, de muziek staat model voor het schrijven. De taal die oor wordt, verheft zich boven ‘de moordende neutraliteit van het samenleven’ (41) door de creatie van ideële zuivere objecten. Het schrijvende ik bevrijdt zich, manifesteert zich als fenotype wanneer het in absoluut vrijgemaakte woordmodulaties ‘de absoluutheid van een wiskundig punt aanneemt’ (72). ‘Dans van woordmonolieten, zilverdraden op de horizon der mogelijkheden. De zomer glanst in het woordkristal. Verschijnsel en idee. Natuur en geest. Chaos en orde. Paradoxale ontmoetingen in het hart van ruimte en tijd. Meer kan niet verondersteld worden, want wie de hand opent om dit alles anders, schijnbaar tastbaarder te vatten, trekt de breukstreep van het situatiegebonden ik en plotseling is alles larve, ontbinding, herfst en zwaarte. Het vreemde element doet zijn intrede, hoe kinderlijk ook. De open handpalm is anders’ (107-08): zoals uit het citaat moge blijken, liggen de meest zuivere en zomerse woordkristallen in een meetkundig geslepen muziekdoos, spiegelend zichzelf en weerom zichzelf. Vivaldi in glas geblazen.

Wie dit boek met oog en oor wil realiseren, moet het ondergaan als een oefening in de meest ideële ascese. Het schrijvende ik beent al het andere uit tot een ‘legpuzzel van ogenblikken’ (34). Zo groeien en vergaan ook zijn structuren, slingerend tussen intuïtie en logica, of tussen lichamelijkheid en abstractie. Het boek is een signaal van ‘een bepaalde volgehouden methode, deze van de homoïostase’ (56). Laat me nog eens met leenwoorden van Roggeman suggereren wat dit boek is: ‘Een expressie, bevrijd van al het toevallige, situationaire, van de verstikkende psycho-fysische en historische sluitstenen. Hybris van de specifiek menselijke geest. Inhoud: equaties van op axioma's berustende taalalgoritmen. De era van de creatieve metataal.’ (117)

Ik heb Kant al eens vermeld (hij wordt ook in dit boek vernoemd). Naar ik meen teert een boek als made of words op een radicaal filosofisch idea-

[p. 624]

lisme. De meest authentische en waardevolle werkelijkheid wordt vanuit het bewustzijn geschapen. Deze door het bewustzijn gecreëerde wereld is een antimaterie, enkel bestaanbaar en beleefbaar in de absolute antiwereld van de kunst. Roggeman schept idealistisch een antimaterie ook in die zin dat hij het absolute opus opstelt tégen de banale chaos van de pragmatische wereld. Een opvallend kenmerk van het bewuste fenotype is precies de negatie of in elk geval de ontwaarding van de pragmatische existentie die er maar is om in functie van de homoïostase getranscendeerd te worden. Het fenotype ontkracht de banale werkelijkheid van het bestaande en stelt de ideële zuiverheid van de artisticiteit absoluut. Deze zelfheerlijkheid van het scheppende bewustzijn mag idealistisch genoemd worden, omdat geen belang gehecht wordt aan de terugkoppeling naar de pragmatische existentie toe. (Daarom acht ik het zeer goed mogelijk dat ten aanzien van dit proza vooral de vraag rijst naar de ‘relevantie’ ervan; het beeldt immers niets af noch stelt het iets voor, het boodschapt niet, het is gewoon zijn eigen bericht, het produceert gewoon in woorden geklonken structuren.) Het idealistische fenotype verabsoluteert bovendien zijn soeverein solipsisme: ‘Zodra de anderen als toetssteen van het ik toegelaten worden, verven de ideeën zich met neutraliteit, het blijven onduidelijke negatieven in een chemisch bad. (...) alles wordt grijs, troebel en onbegrensd zodra de mens buiten zichzelf treedt, zodra hij zich wil herkennen in de andere. (...) Wie een houvast wil, moet grenzen bepalen, contouren met het paletmes leggen en zichzelf opruimen om niet door anderen opgeruimd te worden.’ (27) Een antiwereld dus ook in interpersoonlijk (sociaal) opzicht: tégen de anderen. (Hoe anderen slechts in functie van de taalstructuren existeren, moge blijken uit de verhouding van de Axolotl tegenover de vrouwenfiguren Rebekka en Anaïs.) Het fenotype beveiligt zijn creativiteit met een ‘reusachtige hybris’ (73, ook 27 en 28), die de grenzen trekt, hem uitzondert en afzondert. Een hoogmoed die hem flatteert, is de losprijs voor de homoïostase. In zijn pragmatische doen existeert het creatieve fenotype enkel in de lijdende vorm: ‘De dag vult zich met persoonsvormen in de lijdende vorm’, en verder: ‘Geen communicatie’ (55). De dag staat in oppositie tot het zomers zenit. De enige honger die de gevallen engel siert, is de ‘eeuwigheiclshonger’ (80). De enige activiteit, het fenotype waardig, is de schrijfact, de dans der woordmonolieten, het kristalblazen.