Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 541]

Kroniek
Jos van Damme / Willem Elsschot in het Russisch

In de reeks ‘Meesters van het moderne Proza’ publiceerde de Russische staatsuitgeverij ‘Progress’ te Moskou een deel, gewijd aan het werk van Willem Elsschot. Nu hebben we sowieso al niet een literatuur met wereldwijde vermaardheid, zodat een dergelijke publikatie al wie met de Nederlandse letteren begaan is wel aangenaam-verrast doet opkijken. En als insiders daarbij nog met klem affirmeren dat de hele oplage (aantal exemplaren wonderlijk genoeg niet in het colofon vermeld, wat anders bij elk Russisch boek het geval is) in 'n paar dagen uitverkocht was, ontkomen we niet aan een snuifje nationale trots, ook al weten we dat moderne westerse literatuur het meest gevraagde schaarste-artikel is in de Sovjet-unie.

Hoe ziet Elsschot eruit in een Russisch pelsjasje? Een fraai volume van 450 blz., waarin de Russische lezer de gelegenheid gegund wordt kennis te maken met ‘Villa des Roses’, ‘Lijmen’, ‘Het Been’, ‘Kaas’, ‘Het Tankschip’ en ‘Het Dwaallicht’, alles bij elkaar een meer dan representatieve staalkaart van Elsschots kunnen. Voor de vertaling stond - naar goede Russische gewoonte - een collectief in: S. Belokrinitskaja en L. Sjetsjkova vertaalden ‘Villa des Roses’ en ‘Kaas’, de vertaling van ‘Lijmen’ en ‘Het Been’ was het werk van V. Ostrovski, R. Rajt-Kovalenka nam ‘Het Dwaallicht’ voor haar rekening, terwijl hogergenoemde S. Belokrinitskaja samen met E. Makarova ‘Het Tankschip’ verrussischten.

De Russen hebben de gewoonte de heruitgaven van hun eigen gevestigde namen op een enigszins paternalistische manier van een omstandige inleiding te voorzien, waarin de belangstellende lezer vooraf bij het handje genomen wordt en uitvoerig op de verdiensten, casu quo vergissingen van de desbetreffende auteur gewezen wordt. Van des te meer belang is uiteraard die inleiding bij het werk van voor de sovjetlezer onbekende auteurs. Aan de verhalen van Elsschot gaat dan ook een twaalf bladzijden lange inleiding van I. Sjkoenajeva (inmiddels overleden) vooraf. Een voortreffelijke proloog, waarin de eigen aard van de Vlaamse literatuur en Elsschots werk uitmuntend, zij het wel enigszins schematisch-eenzijdig, geduid worden. Schrijfster citeert Karel Jonckheere en Jean Weisgerber, weet Els-

[p. 542]

schot uitstekend te situeren en te karakteriseren en geeft blijk van een verrassend goed inzicht in onze problematiek, verrassend omdat men deze wetenschap niet zo voor de hand liggend acht in een taalgebied waarin in 1967 nog een boek als ‘Honderd Jaar Belgische Literatuur’ (L.G. Andrejev, Sto ljet Belgijskoj Literatoery) verscheen, een weliswaar erudiet werk, dat echter in hoofdzaak - zij het niet uitsluitend - de Belgische Franstalige literatuur behandelt (en waarin Elsschot zelfs niet vermeld wordt). We zouden het met de schrijfster echter niet eens durven zijn waar ze beweert dat de Franse woorden ‘en zelfs zinnen’ (sic) door Elsschot niet zozeer gebruikt worden ter wille van de couleur locale, maar eerder om het speciale karakter van het ‘Vlaams’ (sic) te laten uitkomen. Dit brengt ons meteen bij de vertaling van de afzonderlijke werken. De vertalers hebben immers systematisch alle Franse, Engelse of Duitse volzinnen in het Russisch vertaald, (men denke aan de Franstalige excerpten uit het Wereldtijdschrift, de Franse dialogen in ‘Villa des Roses’, de Engelse in ‘Het Dwaallicht’...), zodat er toch wel een behoorlijk stukje sfeer verloren gaat. (Waarom geen voetnoot ingelast: ‘In het Frans (resp. Engels, Duits) in de tekst’?)

Over het geheel genomen kan men zeggen dat de vertalingen voldoen. De vertalers hebben hun best gedaan Elsschots werk inhoudelijk zo accuraat mogelijk weer te geven, vonden hier en daar beeldende Russische uitdrukkingen om onvertaalbare specifiek-Vlaamse dito's te vervangen. Toch kan men onmogelijk zeggen dat de Russische lezer zich nu een getrouwe voorstelling zal kunnen maken van Elsschots expressief idioom. Ofschoon er maar een paar aperte fouten aanwijsbaar zijn, is deze Russische vertaling op te veel plaatsen te vlak, te steriel en mist het spitante van Elsschots rake woordkeus. Hierbij enkele voorbeelden (waarbij de cijfers verwijzen naar de pagina's van resp. de Verzamelde Werken van Elsschot en hun Russische vertaling):

Hij wierp een blik op het ensemble
van Brizard (29)
Hij bleef staan tot ons aller zielen
door de tekst bevrucht waren (259)
Bij die vraag, die gesteld werd met
een gezicht dat droop van deferentie... (277)
‘C'est la règle,’ zei hij kortweg tegen
mijn kornak (281)
De Russische vertaling geeft:
Hij bekeek alle aanwezigen (42)

Hij wachtte tot we allen doordrongen
waren van de zin dezer woorden (139)
Deze vraag stelde Boorman met
zulk een eerbiedig gezicht... (159)

‘Alles is in orde’, zei hij kortweg
tegen mijn begeleider. (164)

[p. 543]

 

...terwijl de vrouw zichzelf stond

 

aan te kijken. (301)

 

...de man, die op een paar meter

 

afstand behoedzaam voor anker

 

was gegaan... (308)

 

Als we dat gezegd hebben, zijn we

 

uitgekakt. (341)

 

...terwijl hij nu geregeld aan Martha

 

refereerde, als was ik aandeelhouder

 

in dat mens. (367)

 

Hij is dan een eerste maal aan ons

 

verschenen... (374)

 

Als zijn vrouw hem in bed de

 

biecht afneemt... (377)

 

Hij is een volbloed van het negocie

 

bedrijvend legioen... (668)

 

...over de samenstelling van onze

 

Westerse God (714)

 

...terwijl haar moeder een verdrietig

 

stilzwijgen bewaarde. (186)

 

de man, die behoedzaam op enkele

 

meters van ons was blijven staan... (194)

 

dan kunnen we over Korthals niets

 

meer meedelen. (232)

 

Nu sprak hij eindeloos met mij

 

over Martha, alsof ik haar goed

 

gekend had. (262)

 

We troffen Jan aan... (269)

 

 

 

Als zijn vrouw hem in bed uitvraagt

 

over zijn zaken... (273)

 

Hij is een typische scharrelaar... (401)

 

...over de godsdienst (450)

Men kan deze voorbeelden talloze malen vermenigvuldigen. Het resultaat is een ietwat amechtige Elsschot, die wel getrouw zijn verhaaltje doet, maar zijn toehoorders niet meer captiveert door zijn ironie.

Vermeldenswaardig en veelzeggend is de ontrouw aan de tekst. Het is toch wel verbazingwekkend dat de kittelorige preutsheid zo ver gaat om een stuk zin als: ‘...haar zoontje, dat al een heel ventje werd, en dat zij geheel ontkleedde, en met eigen handen waste...’ (42) zonder meer te schrappen! De eenzame heertjes, die op de jonge meisjes loeren, houden in de Russische versie hun linkerhand natuurlijk niet meer in hun broekzak (82), en Madame Brulot noemt het aapje Chico niet meer ‘Soleilland’ als hij zich onzedeiijk gedraagt (88), maar ‘Max Linder’, wanneer hij bijzonder vermakelijk is geweest (98). Van de truffels, die ‘gehakte prostaat’ (428) zouden kunnen zijn, is ook geen spraak meer en een zinnetje als ‘zo waar als er een God was’ (73) vond natuurlijk geen genade. Wanneer Ali in ‘Het Dwaallicht’ over het communisme praat, trapt hij vanzelfsprekend op heel lange tenen als hij het heeft over: ‘...de profeet, die al jaren in een glazen graf ligt zonder tot stof te vergaan en die de prediker was van een nieuwe godsdienst zonder God, waarbij allen gelijk zijn in vrouwen en schapen, in voeding en kleding, in woning en geld.’ (714) De passus over het glazen graf moest eraan geloven en de vrouwen werden ook gesupprimeerd. De ‘nieuwbakken volkscommissaris (die) al te korte metten

[p. 544]

maakt’ (715) wordt vervangen door een ‘pseudo-rechter, die wat al te gedecideerd optreedt.’ (451)

Achteraan in het boek wordt nu een uitgave van Vestdijk aangekondigd. Zou het dan echt onmogelijk zijn dat de vertalersstaf, in het kader van het cultureel akkoord, contact opneemt en samenwerkt met neerlandici en nederlandstalige slavisten?