Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 538]

Kroniek
Hugo Brems / Hoera: een dichter

Saul van Messel is ondanks zijn zestig jaar een vrij recente verschijning als dichter. Maar dan ook een opvallende, zowel wat de kwantiteit van zijn publikaties als wat de kwaliteit ervan betreft. Sinds 1967 verschenen van hem meer dan 10 bundels, waarvan de jongste, Het eeuwige leven. Een bundel doodspoëzie ('s-Gravenhage/Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar) hier ter sprake komt. Saul van Messel is in de Nederlandse letterkunde nochtans geen onbekende. Hij publiceerde verschillende studies over het joodse aandeel in de Nederlandse letterkunde. Dat joodse aandeel zet hij met zijn verzen zelf heel wat kracht bij. Want in de bonte bende poëziepublikaties die ons overstromen, valt hij op als een zuiver en groot talent, wat des te verwonderlijker is gezien de omvang van zijn produktie.

Van Messel schrijft een poëzie die opvalt door een uitermate eenvoudig, sober en gereduceerd taalgebruik. Alle dichterlijke versierselen van metaforiek en klankweelde zijn hier geweerd. Maar dat geldt evengoed voor louter linguïstische elementen, bijv. syntactische, die de zinskernen zouden kunnen verdoezelen. Wat overblijft is een zeer ascetische, laconieke taal, die nochtans nergens prozaïsch aandoet en die in zeer korte gedichten, korte strofen en korte verzen alleen het essentiële van leven en dood als in een clair-obscur spel verwoordt. Die uiterste versobering levert, precies door het extreme karakter ervan, een zeer poëtische, want zeer geconcentreerde taal op. Niet zelden maakt die een subtiel gebruik van klank- en betekenis-contrasten en parallellen, waarin rijm, assonantie, paronomasie e.d. een belangrijke rol spelen:

‘tussen de dag
en wat ik wil
is alles stil

onder het gras
beweegt nog nauwelijks
wat was’ (32)

[p. 539]

Maar de meest opvallende stijlkenmerken van deze poëzie, nl. omkering en paradox, hangen nauw samen met de thematiek van dood en leven als elkaars keerzijde en voorwaarde. Zoals hij het o.m. in aforistische vorm formuleert: ‘de oplossing van het leven: het raadsel van de dood’ (31) of ‘op de dood / rust de bewijslast / van het leven’ (73). Heel de bundel is doordrongen van die visie op leven en dood als elkaars onmisbare complementen. Men vergelijke slechts de paradoxaal klinkende verhouding tussen titel en ondertitel van de bundel. Of, in het eerste gedicht, dat ook stilistisch het onontwarbare kluwen van doodsangst en levensangst, doodsverlangen en levensdrift uiterst concies aanwezig stelt:

‘niet bang zijn
voor de dood
zegt de angst
en somt sarcastisch
de voordelen
van het leven
op’ (7)

Verwant met dit thema zijn ook de veel voorkomende motieven van slaap en droom, de tegenstelling dag-nacht en ten slotte de altijd aanwezige vervreemding tegenover zelf en wereld, zoals in het wel zeer paradoxale ‘hide and seek’:

‘achter zichzelf weggedoken
zou hij pas zichtbaar worden
nadat hij was vertrokken
maar hij was zo bang
dat hij dan meeging’ (9)

Dit motief van zichzelf als dubbelganger komt herhaaldelijk voor; het best geslaagd misschien in deze vier eenvoudige maar bijzonder complexe verzen:

‘uit pure eenzaamheid
bel ik mezelf op
gelukkig ben ik
in gesprek’ (103)

Van Messel is een van die zuinige dichters die erin slagen met een minimum aan middelen en aan stemverheffing een maximum aan existentiële diepte

[p. 540]

over te dragen. O.m. daardoor, maar ook door zijn zakelijke toon, zijn preoccupatie met het mysterie van de dood en zijn geloof in de bezwerende kracht van het dichterlijke woord, doet hij meer dan eens denken aan sommige gedichten van Achterberg.

Maar deze recensie mag niet afgesloten worden zonder de aandacht te vestigen op het specifieke thema van het joodse lijden, dat in deze poëzie niet zozeer herinnerd verleden is als wel wrange actualiteit. Hier krijgt de nogal abstracte thematiek van dood in het leven plots het concrete gezicht van haat, prikkeldraad en gaskamers. Maar zelfs dan blijft de toon gedempt, wat de bodemloze bitterheid des te aangrijpender doet overkomen op de lezer. Bijv. in de fragmenten ‘oorlogsdocumentatie’ (56) of het gedicht met de cynische titel ‘veilig verkeer’:

‘terwijl ik
in de jodenhoek
en tevergeefs
naar joden zoek
moet ik dimmen
voor de schimmen’ (55)