Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 526]

André Demedts / Kennismaking met Heinrich Böll

Verhalen. Elsevier, Amsterdam-Brussel, 1973.

Wie er tegen opziet lange romans te lezen en toch van Heinrich Bölls beste werk de smaak wil hebben, kunnen wij zijn onlangs verschenen Verhalen aanbevelen. De bundel bevat, chronologisch gerangschikt, een keuze uit de verhalen die hij tussen 1950 en 1970 geschreven heeft. Vroeger zijn ze ook al in Nederlandse vertaling gedrukt, maar dan over verscheidene uitgaven gespreid. Een keuze, omdat wij er meer gelezen hebben, toen Böll er andere publiceerde, nog als minder bekende debutant, in de Literarische Revue, die door Willi Wetsmann's Verlag in München uitgegeven werd.

De thematiek uit het werk van zijn aanvangsperiode was nog onduidelijker, waarschijnlijk het gevolg van zijn onaangepastheid bij een wereld waarvan hem, in die eerste naoorlogsjaren, vooral het chaotisch karakter getroffen had. Wij herinneren ons In der Finsternis en Wiedersehen in der Allee, waarin hij scheen te aarzelen tussen een naturalistische werkelijkheidsbeschrijving en een surrealistische uitbeelding van mensen en toestanden, die hij meer als tekens en symbolen dan als bepaalde, door hun persoonlijke gaven en fouten herkenbare wezens van vlees en bloed gezien had. Blijvend bij de geest en sfeer van dat debuut zou er waarschijnlijk geen Nobelprijswinnaar Böll geweest zijn. Sindsdien heeft hij zich verwijderd van de bestaande literatuur, zichzelf ontdekt, en is hij door zijn oorspronkelijkheid, wat neerkomt op de waarachtigheid van zijn kunst, een belangrijk auteur geworden.

Niet in alle verhalen van de editie die wij bespreken. Enkele, zoals de schets Undines machtige Vader (waarmee de Rijn bedoeld wordt), die amper drie bladzijden telt, slaan wij niet hoger dan een vingeroefening aan. Ze is knap, maar ze kon door twintig schrijvers van prozagedichten even mooi geschreven worden. Ze verraadt dat Böll niet minder een lyricus dan een verteller is. Waar die twee elementen van zijn kunstenaarschap onevenredig gemengd worden, ontstaat een wanverhouding: hij schijnt dan om de aardigheid met een overvloed aan woorden te spelen, zoals een virtuoos die zich maar al te goed van zijn taalvaardigheid bewust is. Dat soort maniërisme wordt licht vervelend. Blijkbaar beseft de schrijver dat nog beter dan zijn aandachtige lezer en daarom zorgt hij er wel voor

[p. 527]

zulke uitingen van handige oppervlakkigheid kort te houden.

Het bevoegd comité heeft in oktober 1972 de toekenning van de Nobelprijs aan Böll als volgt verantwoord: ‘voor een oeuvre dat door de historische blik en het krachtig uitbeeldingsvermogen waarvan het getuigt, een vernieuwende invloed op de Duitse literatuur heeft gehad’. Het klinkt vrij vaag, omdat het bijna niet anders kan als het in twee regels dient geformuleerd te worden. De motivering sluit drie kenmerken in, belangstelling voor wat achter ons ligt, talent om mensen en dingen zo te beschrijven dat zij duidelijk en fel voor het geestesoog van de lezer oprijzen, en een eigen wijze van waarnemen en beoordelen, zo in de taal neergelegd, dat Bölls werk voor de Duitse letterkunde een hernieuwing betekent. Wat vlug bekeken weinig treffend leek, blijkt bij nader toezien rijker aan inhoud en bovendien met de werkelijkheid overeen te stemmen. Alleen dit: er ligt iets meer in Böll dan in die karakteristiek wordt vermeld.

Ons komt het voor dat in het jongste kwarteeuw slechts een Duitser kon schrijven zoals Böll dat gedaan heeft. Geen ander volk heeft tijdens de tweede wereldoorlog zoveel doen lijden en heeft onder die oorlog en zijn nasleep zoveel geleden. Het gevoel van verslagenheid dat tot omstreeks 1950 in Duitsland heerste, ging verenigd met een ongewone religieuze belangstelling, bij sommigen uit heimwee naar verlossing van een ondraaglijk schuldgevoel, bij de meesten uit een soort bevlieging die weldra een modeverschijnsel werd. Vanzelfsprekend kon zo'n zelfbedrog geen stand houden, des te minder omdat er praktisch overal in de vrije wereld een geloofscrisis uitbrak, waarvan de gevolgen nog altijd onoverzichtelijk, zelfs niet te voorspellen zijn.

Tegen die achtergrond is Heinrich Böll in korte tijd geëvolueerd tot de kritische beoordelaar, mag men niet zeggen tot een waarschuwend geweten van zijn volk. Als wij een onbepaald lidwoord gebruiken bij geweten, is het omdat er ook anderen zijn, die zich daartoe geroepen achten. Wel is hij de meest positieve, iemand die aanklaagt, spot en uitdaagt, niet om te vernietigen, wel om het demonische dat hij meegemaakt heeft zoals wij allen, niet onder nieuwe vermommingen te laten herboren worden.

Waar is hij tegen? In de eerste plaats tegen het militarisme en alles wat daarachter ligt of er verband mee houdt. In die zin sluit hij over de periode van Ernst Jünger heen bij Remarque en Renn aan. Maar Böll is anders bezield, vrijer van opvattingen, lichter besnaard. De Duitse antimilitaristen tussen Versailles en Hitler zijn in de grond, deelachtig aan het tragisch Germaanse levensbesef dat in de Duitse letterkunde steeds zwaar gewogen heeft, pessimistische revolutionairen geweest. Gekscheren met de dingen die zij verafschuwden zou hen waarschijnlijk minderwaardig, onecht, lite-

[p. 528]

rair berekenend toegeschenen hebben. Zelfs Fallada, die nochtans de humor geproefd en beproefd had, kon niet lachen toen hij Wir hatten mal ein Kind geschreven heeft. (Ook de Vlamingen konden het niet: Claes noch De Pillecyn noch Simons.) Böll heeft het wel in zijn macht. De Briefkaart uit deze bundel Verhalen handelt over de augustusdag in 1939 toen hij gemobiliseerd werd en roept de herinnering op aan zijn moeder, wie hij het vooruitzicht op een lange scheiding wil besparen. Het stuk is, als een herfstdag met regen, door weemoed doortrokken, en toch ligt er iets glanzends over heen gespreid. Bölls aandacht voor het ongewone, het kleurige en enigszins belachelijke dat hij bij mensen en toestanden waarneemt, schenkt aan het verhaal, eigenlijk een gegeven zonder verwikkeling, de kroniek van een dag, de vingerlichtheid van een speler. Een speler met zijn weemoed.

Een tweede duivelse afgod die hij wantrouwt is het gezag dat steunt op macht. Dat geldt voor kerk en staat, evengoed als voor het kapitaal en de ambtenarij. De macht bederft de mens. Macht heet zichzelf recht en de verontrechting der machtelozen wordt met gewetenloze huichelarij ten minste als een noodzaak, zo niet als een weldaad voorgesteld. In de bundel die wij bespreken, hebben wij niet minder dan twaalf verhalen gevonden waarin Böll, om ons toch één keer het moderne slagwoord te veroorloven, aan maatschappijkritiek doet. In verschillende toonaarden. Doorgaans spottend, met een guitige vertellersstem die niet ongaarne zichzelf beluistert, maar ook weleens alsof het een bejaard man zou zijn, die de toelating kreeg om over zijn jeugdherinneringen het woord te voeren.

Dat gebeurt bij voorbeeld in De Weegschaal. Rond de eeuwwende was het de bewoners van een afgelegen dorp verboden een weegschaal in huis te hebben. Wie dat kon verbieden was de plaatselijke kasteel- en broodheer, die bovendien handelaar was en alles opkocht wat de arme kinderen aan bessen, paddestoelen en kruiden konden verzamelen. Door een toeval kwam het uit dat de weegschaal waarmee die waren gewogen werden, te weinig gewicht aanwees, zodat ‘het kasteel’ al jaren en jaren de kleine mensen bedrogen had. Het verzet dat daartegen uitbrak werd door de politie met geweld gebroken en de kasteelheer werd ondertussen in de adelstand verheven. Zoals het verhaal hier staat heeft het veel weg van een sage die tot een boosaardig sprookje ontaardt.

Het mooiste stuk in dit genre is nog Doctor Marke spaart Stilte. Een professor die al meer dan honderd uren radiolezingen gehouden heeft, waarin hij het tijdens de eerste jaren na de Duitse ineenstorting steevast over God gehad heeft, omdat het toen zo hoorde, heeft met zijn natte duim in de lucht nu opgevangen dat de wind aan het keren is; om zijn huik in de voordeligste richting te hangen, beslist hij dat zijn God overal door de

[p. 529]

uitdrukking ‘het hogere wezen dat wij erkennen’ moet vervangen worden. Beslist jawel, want zijn macht is zwaar genoeg om dat erdoor te drukken en het omroeppersoneel, hoewel innerlijk mopperend, uiterlijk vriendelijk te doen gehoorzamen.

Tegen dat alles staat Böll in het verweer, gelukkig niet namens een of andere formatie die op haar beurt naar machtsverovering uit is, om straks hetzelfde onrecht te plegen dat zij alsnog bevochten heeft. Wel koestert hij, blijkens de inhoud van zijn roman Gruppenbild mit Dame en zijn actie voor de S.P.D. in de jongste Duitse verkiezingsstrijd, sympathie voor politieklinks. Hij draagt het Duitsland dat door Pruisen geleid werd niet in zijn hart. Veeleer voelt hij zich een Rijnlander, verliefd op Keulen, het volk, het dialect en de sfeer van zijn geboorteland, dat hij in een historisch perspectief nog altijd door de Romeinse bezetting en de vele invloeden uit het Westen en Zuiden die erop ingewerkt hebben, gemerktekend ziet.

Zijn inhaken als schrijver op actuele problemen en toestanden maakt zijn werk voor een talrijke lezersklasse, die tussen literatuur en journalistiek geen onderscheid ziet, zeer interessant. Als dat banale wegwerpwoord interessant ergens past, dan zeker in dit verband. Voor de blijvende betekenis van Bölls werk lijkt het ons niet gunstig. Zo zijn wij ervan overtuigd dat een merkelijk aantal van zijn verhalen, na onze tijd, met het verlorengaan van hun politiek belang, niets meer zullen te zeggen hebben. Aan dat propagandaproza is het te wijten dat sommigen, onder de Duitse auteurs van zijn leeftijd Günter Grass en Friedrich Dürrenmatt boven hem stellen. Het Nobelprijscomité heeft anders geoordeeld. Als wij, wat ons natuurlijk niet gevraagd wordt, zijn beslissing moesten verdedigen, zouden wij het doen met een beter deel van Bölls kunst ter bespreking voor te leggen.

Wij beogen zijn meer poëtische verhalen, waarin een eeuwenoude romantiek, zoals het behoorde uit gevoel en verbeelding ontstaan, met moderne ironie en zin voor het lachwekkende dat in het absurde ligt, benaderd wordt. Als Böll vergeet dat hij tegen iets moet zijn, begint hij te spelen en daar is hij, naar het ons toeschijnt, het zuiverst zich zelf. Als hoogtepunten in die wijze van zich uit te drukken beschouwen wij Alle Dagen Feest en Het Dal der dreunende Hoeven. In het eerste geval gaat het over een bejaarde dame die maanden aan een stuk iedere avond Kerstmis wil vieren. Dat zou helemaal niet erg zijn als zij daar geen gezelschap bij wilde. Maar nu zijn haar naaste familieleden en zelfs de pastoor van de parochie verplicht de vertoning bij te wonen. Onvermijdelijk wordt het voor die slachtoffers te veel op de duur, zodat zij zich de een na de andere door een simulant doen vervangen. Het zou een doelmatige oplossing zijn, was het niet dat hun hele bestaan erdoor ontwricht wordt en de hele ‘sibbe’, zoals Böll het

[p. 530]

sarcastisch uitdrukt, op verkeerde paden terecht komt.

Het Dal der dreunende Hoeven is een alledaagse liefdesgeschiedenis die, verwoord door een groot kunstenaar, een meesterstukje van een veertigtal bladzijden geworden is. Een verrassende bouw gaat samen met een innemende lyrische sfeer, een buitengewoon scherpe waarneming met de humor van de man die ook alles zelf beleefd heeft en zich niet geblaseerd aanstelt. Geen woord te veel, geen woord te weinig. Eigenlijk bestaat de begaafdheid van Böll hierin dat hij met zo weinig als onderwerp zoveel kan suggereren. Bij deze verhalen sluiten een paar echte sprookjes, o.a. De Lotgevallen van een Kopje zonder Oor, en een reeks karakterschetsen van zonderlinge zielen aan.

Zo heeft hij het over een man wiens beroep het is als lacher op te treden, over een controleur van de hondenbelasting en een warhoofd wiens taak het is uit de post van een nijverheidsbedrijf de stukken zonder waarde te sorteren om ze te vernietigen. Zodoende rekent de ‘weggooier’ uit hoeveel miljoenen er jaarlijks bespaard zouden worden als zijn systeem overal toegepast werd. Hier weerklinkt over een tijdsruimte van meer dan twintig jaar heen, een echo van de surrealistische visionair, een Kafka zonder Kafkas tragiek, een Gogol, korter van stof dan de schepper van Dode Zielen. Het lijstje met de Nobelprijswinnaars uit het jongste kwarteeuw is niet schitterend, vergeleken bij de vijfentwintig jaar die eraan vooraf gingen. Veel gelauwerden uit het laatste tijdsdeel zijn nu al vergeten, enkelen nooit tot de literatuurkenners doorgedrongen. Voor Heinrich Böll geldt die opmerking niet.