Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 466]

Kroniek
Daniël de Vin / Literatuur als alternatief voor ideologie

In zijn Nobelprijs-lezing van 2 mei 1973 in Stockholm, Versuch über die Vernunft der Poesie,^* tracht Heinrich Böll zijn rol als auteur in de huidige maatschappij nader te bepalen. Vanuit een poging om de verschillende fasen in het literaire produktieproces te beschrijven, dringt hij door tot de kern van de literatuur. Een volledige reconstructie, een demystificatie van de actus scribendi blijkt praktisch onmogelijk. Er blijft in de literatuur altijd een niet te verklaren tussenruimte over, ‘ein wenn auch winziger Bezirk, in den die Vernunft unserer Provenienz nicht eindringt, weil sie auf die bisher nicht geklärte Vernunft der Poesie un der Vorstellungskraft stösst, deren Körperlichkeit (...) unfassbar bleibt.’

Böll plaatst het geheime wezen van de literatuur, de ‘Vernunft’ van de poëzie tegenover de verabsolutering van de ratio. Hij is er zich van bewust dat hij als schrijver geen volkomen, totale oplossingen kan aanbieden en er zich toe moet beperken in de tussenruimten binnen te dringen. Böll bakent de literatuur af van de ideologie, filosofie, theologie en politiek, die wel de pretentie hebben op iedere vraag een helder antwoord te geven. Hij verkiest de literatuur boven het menselijke denken dat eropuit is in alle omstandigheden gelijk te hebben. Tegenover de hoogmoed, de arrogantie van de Westeuropese beschaving stelt hij de bescheidenheid (hij verwijst in dit verband naar Dostojevski, niet naar het christelijke begrip nederigheid, waarvan hij zegt dat hij dit al te vaak als ‘vernedering’ heeft ervaren).

Böll keert zich tegen het dogmatische karakter van cathechismussen en rode boekjes, tegen het misbruik maken van God en tegen een steeds verder verschoven toekomstbeeld der mensheid, tegen iedere vorm van bevrediging der menselijke zelfgenoegzaamheid. Hij verwijt onze beschaving haar imperialistische karakter en is evenzeer verontwaardigd over de schijnbaar anti-imperialistische pogingen de literatuur te splitsen in littérature pure en littérature engagée, waarbij alleen de laatstgenoemde maatschappelijk relevant zou zijn.

Böll noemt de literatuur ‘ein Versteck des Widerstandes’, een schuilplaats voor het verzet, en pleit voor haar internationale karakter. Een bewijs voor zijn stelling vindt hij in de formele vernieuwingen van de literatuur: ‘gerade

* Bölls lezing werd op 2-5 door de ARD uitgezonden en op 3-5 in de FAZ (p. 22-23) gepubliceerd.

[p. 467]

in ihrer verachteten und manchmal verächtlichen Schönheit und Undurchsichtigkeit ist sie (de literatuur en de kunst in het algemeen) das beste Versteck für den Widerhaken, der den plötzlichen Ruck oder die plötzliche Erkenntnis bringt.’

Böll eindigt zijn lezing met een waarschuwing aan het adres van diegenen die klassenloze literatuur nastreven en de poëzie willen vernietigen; hij waarschuwt voor de ‘Bilderstürmerei eines (...) blinden Eiferertums, das nicht einmal Badewasser einlaufen lässt, bevor es das Kind ausschüttet’ en besluit als volgt: ‘Er erscheint mir sinnlos, Alternativen wie konservativ/fortschrittlich aufzubauen. Die neue Welle der Nostalgie, die sich an Möbel, Kleider, Ausdrucksformen und Gefühlsskalen klammert, beweist doch nur, dass uns die neue Welt immer fremder wird; dass die Vernunft, auf die wir gebaut und vertraut haben, die Welt nicht vertrauter gemacht hat, dass die Alternative rational/irrational auch eine falsche war.’

Volgens Marcel Reich-Ranicki (‘Die Zeit’, 11-5-73) richt Bölls lezing zich tegen de linkse ijveraars, tegen druktemakers en ‘nietskunners’, die zich voortdurend op Marx en Lenin beroepen, en tegen verwende en zich vervelende kinderen van de welvaartsmaatschappij, die de communistische wereldrevolutie als vrijetijdsbesteding, als hobby gekozen hebben, omdat het genwoordig gewoon modern is in demonstraties mee te lopen. Ik denk in dit verband vooral aan de functie van sommige littérature engagée, die, hoewel zwak en naïef, toch succes heeft, omdat het doel voor bepaalde mensen in bepaalde omstandigheden alle middelen heiligt.