Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 295]

Kroniek
Marcel Janssens / Raymond Brulez' laatste proefneming

Het Miniboek 8 onder de titel Proefneming der eenzaamheid, uitgegeven bij Verbeke-Loys te Sint-Andries (Brugge), bevat vijf teksten van Raymond Brulez. Het onooglijke boekje, dat op grond van zijn intrinsieke waarde misschien zo goed als onopgemerkt door de recensiemolen zou geglipt zijn, kreeg voor mij een speciale betekenis na het overlijden van Brulez (op 17 augustus 1972). Er kleeft daar nu de weemoed aan van de laatste dingen die iemand deed, zei, aanraakte. Ik weet het, met fetisjisme maakt men geen literaire kritiek; maar als dit de laatste bundel is waarmee Brulez voor het laatst (de postuum verschijnende blocnotes in het NVT niet te na gesproken) de eenzaamheid en het afscheid-nemen beproefde, biedt het Miniboek ook de gelegenheid hem nog eens te ‘verzamelen’ aan de hand van wat hij hier nog heeft prijsgegeven. Het komt me immers voor dat de bundeling van deze vijf teksten voor de schrijver grotendeels een proeve van samenvatting in legaatvorm betekende. De langste tekst, De laatste verzoeking van Antonius, dateert weliswaar uit 1932. Daartegenover staat het in de andere wereld afgenomen Posthuum interview van Brulez met Verlaine uit 1968, en deze tekst kan gelezen worden als een postuum interview van Verlaine met Brulez, zeker nu in 1973. Wanneer de drie overige niet gedateerde teksten ook mogen ontstaan zijn, ze komen door de opname in de bundel terecht in de context van ultieme plaatsbepaling en zelfonderzoek.

Zijn oeuvre, ook zijn kritische essays en niet het minst zijn autobiografie De toren van Lynkeus, staat in het teken van twee grondwaarden: de psychologische (zelf-)analyse en de vraag naar een ethisch fundament. Dit verbindt hem met schrijvers van zijn generatie - zowel R. Herreman en M. Roelants als M. Gijsen - die wij in allerminst denigrerende zin vertegenwoordigers van een ‘burgerlijk’ humanisme kunnen noemen. In zijn opstelling tegenover de wereld en tegenover zichzelf geeft Brulez blijk van een bedaagde wijsheid, die hij verwierf dank zij een ironische distantiëring en relativerende zelfkritiek. Daarmee vermande hij zich voor de eenzaamheid en het afscheid. In een Lynkeustoren boven het gewoel verheven, zocht hij als de kluizenaar Antonius een ‘menselijke stolp’ waarin hij bedaagd en wereldwijs ‘ideale ethische proefnemingen’ kan uittesten (65). De proef-

[p. 296]

nemingen van het burgerlijk individu zijn gericht op rustig zelfbehoud. Dit kan niet zonder een ironische attitude die voor iemand als Brulez hét instrument van beveiligend zelfbezit is geweest, en meteen de losprijs van zijn eenzaamheid. In het zeer revelerende stuk over de laatste verzoeking van Antonius staat: ‘Ziet ge de typische ironische zijde van alle menselijke gebeuren?’ (45). Meer bepaald fungeert het schrijven als kritisch beschermingsmanoeuver, als een soort schans waarachter het goed en veilig is de vele dwaasheden van de wereld die met volstrektheidswoorden en hoofdletters omspringen, te ironiseren. Dat is het privilege én de doem van de ironicus die het ervoor over heeft de eenzaamheid te doorproeven. Dit is geen defaitisme, maar een bescheiden-burgerlijke poging tot overleven: ‘Ik zal de proefneming der eenzaamheid niet opgeven!... Ik zal volhouden!... Ik zal niet breken!...’ (91) - weliswaar een paar zeer zware affirmaties, die evenwel door de aanvretende ironie niet helemaal afgebouwd worden. Brulez' affiniteit met Voltaire is gemeengoed in de literaire kritiek. In deze legaatteksten beaamt Brulez die, maar ironiseert ze ook. In de afdeling De mens: een maatschappelijk dier uit De laatste verzoeking van Antonius verdedigt deze tegenover de burgemeester zijn ‘persoonlijk egoïsme’, zeggend dat het niet voortspruit uit laffe, kleinzielige zelfzucht, maar - paradoxaal genoeg - uit ‘een groot verantwoordelijkheidsbesef’, wat de burgemeester als vertegenwoordiger van het ‘gemeenschapsegoïsme’ in de toebedelings-democratie natuurlijk helemaal niet kan begrijpen (61-62). Antonius plaatst in geweten de individuele ethische verantwoordelijkheid tegenover de excuses van de maatschappelijke of politieke ‘raison d'état’, m.a.w. de ethiek van het burgerlijk humanisme tegenover de ethiek van de geëtatiseerde samenleving. Het contrast wordt door een nogal doorzichtige ironie toegespitst, maar de ernst waarmee de verteller een dergelijke verzoeking bekijkt en afzweert, weegt door. Antonius omschrijft de ethische verantwoordelijkheid van de kritische enkeling als volgt: ‘Daarom, daarom vooral heb ik deze eenzaamheid gezocht, deze zoveel mogelijk “mensenledige” natuur, zoals een geleerde die een “luchtledige” atmosfeer tracht te scheppen om zijn proefneming onder ideale voorwaarden van onafhankelijkheid te doen geschieden.’ (62). In deze context had ik als lezer aan het beruchte ‘cultiver notre jardin’ uit de slotzin van Candide zitten denken, en, inderdaad, de burgemeester rondt de analyse van deze verzoeking af met de bedenking: ‘Weet ge wel dat dit bedenkelijk Voltairiaans klinkt?...’ (63). De zelfironie van deze tekst uit 1932 is overduidelijk, ze wordt nog pregnanter voor wie hem in het afscheidsboekje van Brulez kan lezen. Aan gene zijde van de Styx in een Ionisch landschap waar de muzen als hostessen optreden, zal Brulez zijn geestesgenoot Verlaine de kritische onafhankelijkheid van de

[p. 297]

plichtsbewuste humanist met een verwijzing naar Goethes ‘afzijdigheid’ laten verantwoorden, waaraan Brulez zelf (in de lente van 1968) de bedenking vastknoopt: ‘Een dergelijk goetheaans egocentrisme zou nu onverbiddelijk aan de kaak gesteld worden.’ (102). Voltaire en Goethe zijn voor een schrijver uit de 20ste eeuw twee verpletterende voorbeelden die de ambiguë verantwoordelijkheid van de schrijver in de maatschappij exemplarisch hebben voorgeleefd: tegelijk kritisch-gedistantieerd én toch participerend aan de grote progressieve processen in de maatschappij. Het is de grote met verantwoordelijkheid geladen paradox die vervat ligt in ‘cultiver notre jardin’. Misschien heeft Brulez zich in de schaduw van deze twee groten nog meer verwant gevoeld met Verlaine, die nog wat dichter bij hem en bij ons het eenzame falen van de kunstenaar in onze samenleving smartelijker beleefde - op een met Brulez' weemoedige eenzaamheidscultus vergelijkbare wijze. Hij trekt zich terug in een bescheiden moraal (en moralisatie), wars van artistiek luciferisme of revolutionaire slogans, wel wetend ‘waar Abraham de whisky en de marihuana haalt’ (102). Zoals Antonius zweert hij ironisch bij het evangelie van de boskanter (83). Daarmee kan niet het oeuvre van een Goethe worden gecreëerd, noch kunnen daarmee barricaden voor mei 1968 worden opgericht. Ik zie Prometheus zich niet blijvend vestigen in de toren van Lynkeus. Brulez' project in zijn laatste proefneming der eenzaamheid blijft beneden de humane maat van een Voltaire of een Goethe. Ook de ironie, van lieverlede uitgesleten, heeft aan slagvaardigheid ingeboet. De individualistische ethiek komt in de buurt van: ‘cultiver mon jardin’. De afgedankte hulparchivaris Degendis citeert gelaten: ‘Der Mohr hat seine Schuldigkeit getan’ (7), en het allegorische verhaal over de bekoringen van Antonius wordt besloten met de vermaning: ‘de dagtaak heilig en voldoende!...’ (92).

Dergelijke proefnemingen der eenzaamheid leggen over deze afscheidsbundel een weemoedige sfeer van verzaken. Het eerste verhaal over de terugkeer van een in Italië afgedankt Vlaams archivaris speelt zich al af in een sfeer van afscheid en sterven, die mij even de toon van Der Tod in Venedig te binnen riep; de tekst De palen handelt over verklikking en dood; De meestermetser is een antisprookje, eindigend met de Icarus-dood van de meestermetser; de sfeer in de bekoringen van Antonius kwam al ter sprake: ze is niet weemoedig, maar chagrijnig. In het Posthuum Interview met Verlaine treedt dan nog een ik-Brulez op die een streept komt trekken onder de balans van dit uitgebluste schrijverschap. Wat tevoren in hij-gedaanten min of meer allegorisch werd verbeeld, wordt hier betogend en vermanend, als het ware van over het graf, uitgesproken. Hoe wrang en ontluisterend Brulez' ironie kan invreten, moge blijken uit het défilé van Antoniusbeko-

[p. 298]

ringen. Daarin ontmythologiseert hij op chagrijnige toon een aantal heilige Waarheden en Waarden: het artistieke scheppingsproces en het geflirt met de muzen, de ijdelheden van publiceren en recenseren, de sociale voorzieningen en de collectivisering, waarbij Antonius brommend tegenwerpt dat ‘het goede politiek (is) het ergste te verwachten’ (47), verder de psychiatrie, de onnozelheid der vrouwen en seksmaniakken. Als alle bekoorders verdwenen zijn, mag een onbekende stem door het open deurraam de conclusie trekken: ‘Ge hebt volkomen gelijk. Waarlijk: noch de Kunst, noch de Gemeenschap, noch de Wetenschap, noch de Schoonheid (Liefde incluis) zijn voldoende bestaansredenen.’ (90). Bestaansreden kan wél zijn: de heilige en voldoende dagtaak van het integer individu in het tuintje achter de schans.

Brulez' wereldwijze ironie komt ten slotte nog tot uiting in de structuur en stijl van zijn verhalen. Belezen en gecultiveerd, bedwongen en gemeten schrijft hij in zijn wat ouderwets en onzuiver Nederlands zijn gedachten neer. Allusies en citaten horen erbij, zoals bij M. Gijsen. Aan de klassieke gerichtheid van zijn stijl beantwoorden zijn voorkeur voor aforistische veralgemeningen en de allegorische inslag van zijn teksten. De meestermetser is een ‘conte philosophique’ in de vorm van een cultuursprookje, De palen een allegorie over de terreur in onze maatschappij. Maar hij zou Brulez niet zijn, indien hij de relevantie van zijn klassiek beheerst schrijverschap ook niet kritisch in de weegschaal legde. Hij laat aan Verlaine het postume laatste woord: ‘Reeds vallen langere schaduwen van de toppen der bergen... Ik hoop dat gij u hier best zult kunnen wennen na uw afscheid aan de aarde die, meer dan deze onderwereld, een schimmenrijk is. Hier doet de kunstenaar gewillig afstand, niet alleen van alle hoop, maar ook van alle ambitie en zelfvoldaanheid. Ja, lang is de kunst, kort is het leven en we kunnen niet eenmaal zeker zijn dat onsterfelijkheid ons oeuvre beschoren blijft in het hiernamaals.’ (103).