Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 205]

Kroniek
André Demedts / Proza van jongeren

Leo Pleysier, Niets dan schreeuw
Rob Goswin, Vanitas, vanitas
Uitgeverij Orion, Brugge-Utrecht 1972

Wij hebben geen tekort aan jongeren, veeleer aan jongeren die uit een sterker bewustzijn schrijven. Onmogelijk de meeste dichters uit elkaar te houden. Iets beter liggen de toestanden bij het scheppend proza, maar ook daar praten zij met zovelen zo weinig anderen na. Men verwijt onze literatuur van de negentiende eeuw dat zij onder invloed van de geestelijkheid aanzienlijke delen van het leven in het duister gelaten heeft en begaat intussen dezelfde fout, zij het nu dat men andere uitzichten verdonkeremaant. Nog altijd geloven wij dat er slechts één belangrijke letterkunde mogelijk is, waar een vrij mens schrijft over zijn gehele wereld, degene die buiten en binnen hem aanwezig is. Niet van een vooropgezette bedoeling, wel van eigen ervaring en kennis uit, meteen geleid door wat hij weet over de klassieke letteren die tot hem gekomen zijn. Klassiek in de betekenis van blijvend, die de wisselvalligheden van de tijd en de begrensdheid van het milieu waarin ze gegroeid zijn weerstaan hebben. Zonder die vergelijking bestaat er geen geldige norm.

Omdat er in het algemeen gebrek aan oorspronkelijkheid is, kunnen wij waardering opbrengen voor Niets dan schreeuw van Leo Pleysier en Vanitas, vanitas door Rob Goswin. In 1971 heeft Pleysier, die in 1945 te Rijkevorsel geboren werd, met zijn boek Mirliton de Stijn-Streuvelsprijs gewonnen. Dat wij wel boek en niet roman zeggen, gebeurt niet onbedacht. Het houdt immers niet een uitgewerkt verhaal, maar wel een aantal korte schetsen in, amper enkele bladzijden lang, met een dunne draad aaneengedriegd. Wat ze verbindt is het schrijvende ik. Met andere woorden het relaas bezit geen eenheid, althans geen andere dan zijn stijl en sfeerschepping, binnen zijn eigen grenzen. In die zin kon er evengoed, zo niet juister, van een bundel prozagedichten als van een roman gesproken worden. Hoewel nog te vroeg om te oordelen, ziet het er naar uit dat Pleysier meer een lyrisch dan een episch talent is.

Dezelfde indruk is ons uit Niets dan schreeuw bijgebleven. Er staan in de uitgave zes prozateksten, nogal ongelijk van lengte en betekenis. De langste, Anamnesis, telt bijna zestig, de kortste, De kikker, nauwelijks acht bladzijden. Wij vrezen dat de gewone lezer aan die laatste niet veel zal hebben.

[p. 206]

Met gewone lezer verstaan wij niet degene die geen ondervinding van letterkunde heeft; integendeel, wij denken aan de echte liefhebber, die kenner wordt en zijn onderscheidingsvermogen niet door bijkomstigheden laat vertroebelen. Bijkomstig bij Pleysier is een zekere gemaniëreerdheid bij de voorstelling der dingen, een vage omfloersing, die de zaken geheimzinnig moet maken en slechts tot gevolg heeft dat ze geen reliëf meer hebben. Alles begint even belangrijk of onbelangrijk te lijken, zodat de aandacht van de lezer verslapt.

In onze ogen veruit het beste is Anamnesis, even boeiend en knapper in zijn soort, omdat het uitvoeriger volgehouden werd dan de losse hoofdstukjes uit Mirliton. Waarom de schrijver het Griekse woord Anamnesis boven ons Herinnering verkiest, is waarschijnlijk te wijten aan de speciale inhoud die het bij Plato bezit. Wij weten het dat het kennen van algemene begrippen bij de Atheense wijsgeer verklaard wordt als de ontwaking van de herinnering aan de ideeën die de ziel in een vroeger bestaan onmiddellijk aanschouwd heeft. Zo tracht Pleysier zichzelf te achterhalen, de mens die hij geworden is te doorgronden door op zijn stappen terug te keren. Het geheugen wordt zijn leermeester.

Feitelijk is de meeste literatuur herinneringskunst, die vroeger meestal in een chronologische volgorde verwoord werd. Altijd zijn er ook kunstenaars geweest die dat minder volgens het verloop van de tijd gedaan hebben, omdat zij andere verbanden legden die naar hun mening beslissender waren. Dat dooreenwerpen van gebeurtenissen, vaak om het onbegrijpelijk onredelijke van een levenslot te doen uitschijnen, is in onze eeuw tot een mode ontaard. Toch geloven wij niet dat Pleysier daarin een bewuste of onbewuste navolger is, veeleer denken wij dat die bezinningsmethode met zijn persoonlijkheid samen gaat.

In Anamnesis leven bepaalde indrukken en feiten uit zijn verleden weer op, de ontmoeting met een oudere vrouw, het vinden van een soldatenlijk, het beeld van een wereldvreemde edelman met zijn gezelschap. Opmerkenswaard is de uiterste gevoeligheid voor de bezieling die van de natuur uitgaat: het weer, bomen en planten, dieren, vogels, een klad kieviten. Al die zintuiglijke waarnemingen hebben de auteur gevormd, of, in zijn filosofische taal gezegd, zichzelf doen kennen en herkennen. Daarna is schrijven voor hem een bevestiging en nauwkeuriger ontdekking van zijn persoonlijkheid geweest.

Hij heeft het met overtuigend talent gedaan, zodat in zijn stem de klank van de waarheid hoorbaar is. Waar hij het nodig acht, volgens ons een nutteloosheid, om hier en daar wrat met woorden te goochelen, alsof wrij blind en doof zouden zijn, moeten wij daar voor deze keer nog over heen

[p. 207]

lezen. Nu wachten wij op een derde werk, waarin het ontdekte ik zich verder ontsluieren kan door een schepping van karakters, toestanden en verwikkelingen, die het accent van de lyrische ontboezemingen naar de epische uitbeelding verschuiven.

Veel van wat hiervoren over Pleysier geschreven staat, is eveneens op Rob Goswin toepasselijk. Laatstgenoemde werd in 1943 te Schriek geboren en is, zoals Pleysier, werkzaam in het onderwijs. Er verschenen reeds zeven verzenbundels van zijn hand; zijn dik boek Vanitas, vanitas, het telt over de tweehonderdvijftig bladzijden, is zijn prozadebuut. Sommigen zullen het een roman heten - het hangt af van wat men als roman aanvaardt! - wij denken eerder aan een autobiografie. Een soort Belijdenissen, zoals Augustinus er nagelaten heeft, maar minder beschouwelijk van aard.

Met een onbewimpelde openhartigheid, die naar wij vrezen degenen zal ontstellen die dikwijls bij naam genoemd of in de kring van hun bekenden duidelijk te herkennen moeten zijn, verhaalt hij de geschiedenis van zijn leven. In ieder geval wat voor hem belang gehad heeft. Reeds als knaap kon hij het niet stellen met zijn vader, die door hem gevreesd en geminacht werd. Het grootste verwijt luidt dat zijn vader nooit met hem gesproken, hem niet geholpen en altijd willen dwingen heeft. Over zijn moeder is zijn oordeel milder, maar ook zij is onwaar en egoïstisch geweest. Zo groeide de verteller weg van zijn huis. Onbegaafd was hij zeker niet. Hij won nog op school een prijs voor tekenen en zeventien jaar oud was hij als polsstokspringer een belofte.

Maar van de sportman die hij had kunnen worden kwam verder niets terecht. De volgende tien jaar was hij de held en het slachtoffer van een ongebreidelde seksualiteit, verenigd met gemis aan mensenkennis en een nukkige agressiviteit. Verwijzend naar wat veel hedendaagse literatuur te bieden heeft, zou men hem een typische vertegenwoordiger van deze tijd mogen noemen, was het niet dat wij een meerderheid van jongeren die anders is, onrecht aan zouden doen. Wat hebben wij, ouderen, verwaarloosd, dat de eerste naoorlogse generatie maar zoveel over de veelzijdigheid van het leven weet en al het menselijke beperkt tot zo weinig? Voortplantingsdrift, wrevel, kritiek op alles en iedereen. Bij Goswin is er dan toch het hoopgevende dat hij zich een paar malen afvraagt of hij zelf geen schuld aan zijn mislukt huwelijk en de daaruit ontstane echtscheiding heeft.

Zijn boek is een derde deel te lang, maar zeker niet zonder waarde. Het lééft. Het boeit door zijn waarachtigheid en het meeslepende ritme van zijn taal. Maar in de grond is ook dit werk meer lyrisch dan episch. Als Goswin als romancier zijn toekomst wil maken, zal hij meer van zichzelf weg dan naar zichzelf toe moeten schrijven. Wij vertrouwen erop dat hij het kan en

[p. 208]

streeft naar een objectivering van zijn levensvisie. De mens is zo veel meer dan uit Vanitas, vanitas blijkt, de werkelijkheid des levens zoveel rijker, dat de grote epische kunstenaar er als toeschouwer tegenover, niet als een in zichzelf verblinde klager tegenaan gaat staan.