Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 130]

Kroniek
André Demedts / De poëzie van René Verbeeck

Naar aanleiding van Van de zalige Knoop van Man en Vrouw, Heideland-Orbis, Hasselt 1971

‘Voor het huwelijksleven heeft niemand in onze taal beelden en een zang getroffen, als Vondel deed.’ Dat schreef Dirk Coster in de inleiding tot zijn onverbeterlijke bloemlezing De Nederlandsche Poëzie in honderd Verzen. Hij dacht natuurlijk aan ‘Waer werd oprechter trouw / dan tusschen man en vrouw / ter weereld oit gevonden? / Twee zielen gloende aen een gesmeed, / of vast geschakelt en verbonden / in lief en leedt.’ Drie eeuwen later heeft René Verbeeck dat thema, een van de blijvende onderwerpen in de lyrische poëzie, zo persoonlijk en dichterlijk verwoord, dat hij in dat ene aspect van Vondels veelzijdigheid hem tot het vlak van de gelijkenis benaderd heeft.

In 1974 wordt Verbeeck zeventig jaar oud. Hij heeft een vruchtbaar leven achter de rug, waarin beproeving en leed hem niet bespaard gebleven zijn. Na de tweede wereldoorlog heeft hij enige maanden in een gevangenis doorgebracht. Daarvoor en daarna was hij leraar, dichter, essayist over Marsman en Buckinx, vertaler en stichter van De Bladen voor de poëzie. Dat laatste initiatief heeft aan onze literatuur een mooie dienst bewezen, door jonge dichters een kans te gunnen, zodat hun talenten niet onontgonnen bleven. Verbeeck was en is een man die meegeleefd heeft met de gemeenschap, een mens onder de mensen, geen dilettant uit de school van Oscar Wilde en ook geen strijder zoals onze René De Clercq. ‘Vlaanderen, ook de stillen werken aan u’, schreef hij in het najaar van 1939. Op dat ogenblik had hij vier verzenbundels gepubliceerd. Zes zouden nog volgen, vóór Van de zalige Knoop van Man en Vrouw, onderwerp van deze verhandeling.

Wij weten niet veel over het werk van een dichter als wij de bronnen van zijn poëzie niet kennen. Denkend aan Verbeeck zien wij er drie. Toen de eerste wereldoorlog eindigde was hij, op 18 april 1904 te Wilsele geboren, veertien jaar oud. Tijdens zijn studiejaren, de levensperiode waarin men de eerste en sterkste indrukken van de wereld buiten de beschutting van zijn ouderlijk huis ondergaat, kwam hij onder invloed van de nieuwe gedachten over de samenleving, de kunst in het algemeen en de literatuur in het bijzonder, die in dat veelzijdige verschijnsel dat expressionisme heet,

[p. 131]

verenigd gingen. Het expressionisme heeft hem bevrijd uit het burgerlijk denken van de negentiende eeuw en uit de prosodische versdwang, geen hinderpaal voor de ware dichter, getuige Guido Gezelle en Van de Woestijne, maar wel een misleider voor jongeren, geneigd om uiterlijkheden met essenties te verwarren.

Los van het metrum, soms ook maar lang niet altijd van het rijm, kon in de poëzie van Verbeeck zijn fel bewogen taalritme tot ontplooiing komen. Een expressionist zoals Van Ostaijen, Moens, Gijsen en Mussche dat in hun eerste periode waren, is Verbeeck nooit geweest. Dat bleek al uit De donkere Bloei (1930), het werd onloochenbaar na De Minnaars (1935). In korte jaren heeft hij dezelfde evolutie doorgemaakt als Marsman, aan wie hij in 1960 een studie wijdde. De mens wordt zijn leven. Hij herstelt de eenheid tussen doen en zijn, bant de piekeraar uit, de man die toeschouwer én wetgever wil zijn. Enkele van Verbeecks mooiste gedichten worden door die levensvolheid gedragen, zowel inhoudelijk als door de ritmische vaart van de taal.

Anderen zullen trachten dat vitalistische ritme uit de gedachtelijke samenhang van het gedicht te isoleren. Op hun manier willen zij de zuivere poëzie, als edel metaal los van de slakken, de betekenis van de woorden, en dwalen af in de ongrijpbaarheid van een uiterst subjectivisme, waarvoor Gezelle reeds in zijn Roeselaarse leraarstijd gewaarschuwd heeft. Verbeeck ontwijkt het gevaar. Want er is een derde bron waar zijn wereldvisie en vormkracht op teruggaat, één die dieper ligt en ouder is dan de expressionistische en vitalistische strekkingen in hun moderne verschijning. Wij bedoelen het irrationele in de mens, alles wat intuïtie, gevoel en verbeelding, wat mysterie is, beaming van een totale werkelijkheid, die slechts langzaam en stukje na stukje door de rede ontdekt en in haar magazijn van overzichtelijkheden een plaatsje aangewezen wordt: de neoromantiek van Rilke, na hem van Jacobsen en Maeterlinck, heeft Verbeeck een weg gewezen.

Door een verstrengeling van die verschillende elementen door zijn omgeving en tijd opgeleverd, met de volstrekt eigen aanbreng van wat in zijn persoonlijkheid enig en onvervangbaar is, heeft de poëzie van Verbeeck haar definitief karakter gekregen. In zijn jongste verzenbundels De Zomer staat hoog en rijp (1965), Het Uur van de Wesp (1967) en Van de zalige Knoop van Man en Vrouw (1971) heeft zijn poëzie haar voldragen rijpheid bereikt. Wonderbaar lijkt het ons dat zoveel levensinhoud en plastische taalschoonheid met zoveel eenvoud samengaan. Niet verkeerd te verklaren: eenvoud niet te verstaan als doorzichtigheid en gemis aan grondigheid, wel als streven naar een onversierde en ondubbelzinnige verwoording.

Reeds in zijn vroegere bundels - het gedicht Februari uit De Minnaars is

[p. 132]

er een voorbeeld van - treft bij Verbeeck de frisheid van waarneming en uitdrukking. Hij heeft ze bewaard, ondanks het gewicht der jaren. Onder de expressionisten bezat Verbruggen die eigenschap, onder hun tegenstanders van 't Fonteintje was het Minne, met zijn ‘April floot door zijn vingers in de verte’.

Denkend aan die eenvoud, helderheid met diepte verenigd, weerkaatsing op een vijvervlak van de hoge zomerhemel, moeten wij Moeder Aarde aanhalen. Er bestaan veel gedichten over dat onderwerp. In de tijd van de volkse kunst ging het vaak om geëngageerde poëzie in de ongunstige, gemakkelijke en opzettelijke zin. Bij Verbeeck is het eeuwenoud motief, aarde oorsprong en graf van ons leven, niettegenstaande zijn tragische diepgrond, een aansporing tot aanvaarding van de dood, een belofte van vrede en liefdeseenheid geworden.

Een tweede kenmerk van zijn dichterlijke persoonlijkheid heeft dat mogelijk gemaakt: zijn verlangen naar concreetheid. Het is een typische Vlaamse deugd - of is het een gebrek? - alles te wantrouwen wat onwerkelijk, wat ontastbaar schijnt. Vandaar onze erfelijke afkeer voor buitensporigheden, intellectualisme dat met pedanterie gelijkgesteld wordt en alles wat naar onechtheid zweemt. Het abstracte doet ons zwijgen. Wij zijn het volk van Van Maerlant en Ruusbroec gebleven: als de kok roept dat de soppen klaar zijn, verlaat uw zevende hemel en kom aan tafel. De aarde is voor Verbeeck niet een of ander mythisch of symbolisch begrip of teken, geen waarde op zichzelf die wat het ook zij overtreft, zij is letterlijk de schoot, waarin hij meteen zijn moeder weer zal vinden, zodat hij in de aarde en in zijn moeder als in een dubbel schrijn zal rusten:

‘Ze zeggen er rest nu niets meer van u
moedertje, in uw graf

niets meer van het warme eerste huis
waarin ik heb gewoond
ik weet het nog, ik voel het nog.

waar ik uit opgenomen werd
in de grote long van de lucht

en ik hoor het nog, ik hoor het nog
hoe toen de lucht en ik één kreet
van pijn en vreugde zijn geworden

[p. 133]

 

die ben ik nog, die blijf ik nog

 

tot de lucht van mij verzadigd

 

mij loslaat en geeft mij terug

 

 

 

ik weet het nu, ik weet het nu:

 

daarom, moedertje, daarom

 

zijt gij moeder aarde geworden.’

Niet die verhouding evenwel van het kind tot zijn moeder, van de moeder tot haar zoon, maakt het hoofdthema van Verbeecks voorlopig laatste bundel uit. Centraal staat de belevenis en verheerlijking van de huwelijksliefde. Lichaam en geest, hartstocht en bezinning. Herdenking van een verleden, met alles wat het insloot, ook de tijd van leed en angst ‘achter de staven’, het vergroeien tot een onmisbaarheid voor elkander, de vreugden en verrukkingen, de ogenblikken van spijt om de ‘dissonant van een onvertogen woord’. Alles mannelijk beheerst, zonder weekheid, zonder gedweep. Daarbij komt sinds Het Uur van de Wesp het vooruitzicht op het onvermijdelijk einde: Op deze Helling van het Leven:

‘Op deze helling van het leven
leert alles mij de tijd te meten aan 't verval
ook gij zo heerlijk in uw vlees gekleed

er is geen scherper pijn
geen feller strijd

er zijn gedachten waaruit balsem vloeit
maar het hoofd blijft schrijnen van herinnering heet

en het geloof?
een hert in 't nauw gedreven
dat beurtelings voorwaarts rukt en deinst.

ach, is het d'aloude lepe slang
of een engel die fluistert in mijn tong

dat ook aan de toekomst werkt de dood
en ons de jaren nader brengen
tot wat van ons voor eeuwig blijven zal?’

[p. 134]

De twee gedichten door ons overgeschreven werden niet gekozen omdat zij mooier dan de andere zijn. Op weinige na liggen zij alle op hetzelfde peil. De existentiële poëzie van Verbeeck klinkt als een mijmerend spreken, tussen verhevenheid en ontluisteringsvlakheid in. Haar oorspronkelijkheid volgt uit de eenheid van kunstenaar en kunst, uitgestraald in de eenheid van het gedicht. Wat natuur is, leerde Verriest, en mag groeien zonder belemmering en verminking, wordt door de verhoudingen van zijn delen evenwichtig gaaf en schoon. Zo vullen bij Verbeeck alle elementen van zijn poëzie, als bij een organisch wezen, elkaar aan. Blinkpunt is de beeld geworden gedachte. ‘Schoon gezicht van mijn vrouw / levende stempel op mijn nageslacht.’ - ‘Dat met het stijgen van de jaren / onze ziel niet oud mag worden / laat haar een springvis blijven.’ - ‘En de ziel van 't levend water / spreekt mij in uw ogen / van genade die mij wast / van wat ik ooit u heb misdaan.’

Veel moderne poëzie is alleen maar beeld. Haar dichters denken niet aan het leven, zij zoeken alleen maar een manier om het nog eens anders te zeggen dat zij niets te zeggen hebben. Daardoor blijft hun werk zo'n hermetisch gesloten boek, niet te ontraadselen omdat er geen waarheid in ligt. Verbeeck dicht uit het leven en zijn gedicht leeft op zichzelf: dat is de oorzaak van zijn betekenis en de waarde van zijn werk.