Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 107]

Anny Matti / Marx gelooft het wel

De lange neonbuizen aan het lage plafond werpen een onbarmhartig wit licht op de gezichten van de studenten. Wat ziet iedereen er eigenlijk slecht uit, denk ik met schrik. Studie blijkt, zo te zien, geen gezonde bezigheid te zijn.

‘Tegenwoordig is de mens zijn eigen baas’, vervolgt de docent, ‘om veranderingen en gebeurtenissen in de wereld te verklaren heeft de mens aan de wetenschap genoeg.’

Hij leunt met opgetrokken knie tegen een collegebank. Zijn gezicht heeft een onnatuurlijke bleke kleur.

‘De natuurwetenschappen hebben de techniek mogelijk gemaakt. Techniek maakt de mens onafhankelijk. Sinds de uitvinding van de kunstmest is dan ook de ongodsdienstigheid toegenomen.’

Sommige studenten knikken instemmend als geldt het een bewezen stelling. Een student met wijduitstaand blond kroeshaar maakt zich los uit het passieve consumeren van de aangeboden stof.

‘De boeren hebben dus het Opperwezen als een soort landbouwkundige factor beschouwd, die nu door effectievere kunstmest is vervangen’, merkt hij snedig op.

De docent is even uit het veld geslagen. Hij verplaatst zijn benen en steunt nu met de andere knie tegen de bank.

‘Zo zou je het kunnen stellen’, zegt hij na een poosje, terwijl hij naar de neonbuizen staart.

Hiertoe aangemoedigd herneemt de blonde kroesharige: ‘De boeren waren dus altijd te rade gegaan bij een pseudo-opperwezen, want het echte Opperwezen is transcendent.’

Het gezicht van de docent verstrakt. Hij veegt enkele keren geïrriteerd over zijn kalend hoofd.

‘Luister eens’, zegt hij. ‘We zitten hier niet bij elkaar om onze tijd te verdoen met het formuleren van eigenschappen voor een niet-bestaand Opperwezen. Ik stel me tolerant op ten aanzien van iemands geloof. Maar het blijft voor mij een raadsel hoe een wetenschappelijke houding kan samengaan met een dergelijke vorm van infantilisme.’

[p. 108]

De kroesharige strijkt gekwetst over zijn stugge, glansloze haar, dat onmiddellijk weerbarstig omhoogspringt.

‘Is dit soms een kwestie van projectie?’ vraagt een student met ringbaard.

Ook nu gaat het hoorcollege over in een discussie, zoals altijd wanneer een van de studenten een opmerking heeft gelanceerd of een vraag heeft gesteld.

De docent laat zijn knie zakken en komt kwiek overeind.

‘Inderdaad. Volgens de projectietheorie ontstaat het idee van een Opperwezen binnen de interioriteit van de menselijke psyche. Door diezelfde psychische krachten wordt dit idee in de exterioriteit geplaatst.’

‘O’, zeggen enkele studenten met gezichten, alsof ze er niets van begrijpen.

‘Heeft Marx hierover ook niet iets zinnigs gezegd?’ vraagt de ringbaardige verder.

Marx is onze steun en toeverlaat. Zodra we er niet meer uitkomen, zoeken we onze toevlucht bij hèm.

De docent komt nu pas goed op dreef.

‘Volgens Marx is het idee van 't Opperwezen een produkt van de menselijke inbeelding. De mens wordt gedwongen om zich een fantastisch rijk in de hemel te dromen, omdat hij zich in het maatschappelijke leven niet thuisvoelt. Niet de godsdienst maakt de mens, maar de mens maakt de godsdienst. Als de economische vervreemding is weggewerkt, sterft de godsdienst vanzelf af.

De blonde kroesharige, die misnoegd zit toe te luisteren, doet opnieuw een poging ook dit te ontzenuwen.

‘Eigenlijk heeft Marx de vraag naar het bestaan van een Opperwezen nooit gesteld. Voor hem stond al bij voorbaat vast, dat er geen Opperwezen kon bestaan.’

De docent kijkt hem verstoord aan.

‘Die vraag was voor Marx niet relevant’, stelt hij vast. ‘De kapitalistische uitbuiters knoopten het bestaan van de gevestigde orde aan de wil van het Opperwezen vast. Daarom hadden ze het Opperwezen nodig. Ze hielden aan de onderworpenen de morele verplichting voor zich aan dit Opperwezen en dus aan de gevestigde orde te onderwerpen. De godsdienst werd door middel van de moraal een machtsmiddel in de handen van de uitbuiters.’

De kroesharige interrumpeert:

‘In het verleden is inderdaad veel onrecht gepleegd, omdat het Opperwezen zogenaamd iets wilde. Het marxisme heeft deze vorm van mystificatie effectief ontmaskerd. Maar volgens mij keert dit nog veel funester in het marxisme terug.’

De docent breidt zijn vaalbleke handen uit, beweegt deze enige malen heftig

[p. 109]

op en neer. ‘Verklaar je nader.’

De blonde kroezigharige wrijft met duim en wijsvinger over zijn neus en zoekt naar woorden op de punt van zijn ballpoint.

‘Bij het marxisme garandeert niet het Opperwezen de juistheid van het menselijk handelen, maar het proletariaat. Dit is vertegenwoordigd door de partij. Wie kritiek uitbrengt op de partij of zich verzet, staat per se aan de verkeerde kant. Dit is toch ook een vorm van mystificatie.’

Het blijft een tijdlang stil. Iedereen laat zijn woorden op zich inwerken. Buiten op de stenen gang klinken naderende voetstappen, ze staan stil bij de deur en gaan weer verder.

‘Hij heeft gelijk’, zegt ten slotte een studente met staartjes. Ze snuift hoorbaar door haar neus en waagt zich in de strijd.

‘In het verleden maakten zich veel mensen meester van het Opperwezen om garanties te verkrijgen voor sociale en politieke toestanden, die niet door de beugel konden. Marx heeft dit terecht ontmaskerd, zoals hij ook al zei.’ Haar kin wijst naar de kroesharige. ‘Maar in het marxisme gebeurt nu precies hetzelfde. Wie kritiek heeft op hun sociale of politieke toestanden tast daarmee direct het marxisme aan. Wat is dit anders dan mystificeren.’ De docent lacht vertederend, tracht aldus haar inbreng te minimaliseren. De staartjesstudente haalt met een draaiende beweging van haar wijsvinger een staart naar voren. ‘Ik vraag me wel af, waarom we er Marx altijd bijslepen.’

De docent loopt haar richting uit. Zijn gezicht heeft een geamuseerde uitdrukking.

‘Zo, zo,’ zegt hij, ‘aan welke filosoof van zijn kaliber had jij zoal gedacht?’ Hij steekt een duim omhoog en wijst er met de wijsvinger van zijn andere hand naar, alsof hij begint af te tellen.

Zij plukt met vinnige rukjes aan de staart.

‘Aan Freud. Die heeft ook het een en ander over projectie gezegd.’

‘Wel, wel, hoogst interessant’, zegt de docent, nù ironisch.

‘Wie voelt ervoor om over te wippen naar Freud?’

Zijn blik glijdt langs de studenten.

‘We zijn nog lang niet klaar met Marx’, zegt de ringbaardige.

De docent maakt een quasi-verontschuldigend gebaar in de richting van de staartjesstudente. ‘Je hoort het. Freud komt er voorlopig niet aan te pas. Je zult hem nog een tijdje moeten verdringen.’

Hier en daar klinkt onderdrukt gegrinnik. De studente steekt het uiteinde van de staart in haar mond en begint erop te kauwen.

De docent neemt plaats op de voorste collegebank, een voet steunt schuin tegen een poot.

[p. 110]

‘Voor Marx is de hele wereldgeschiedenis niets anders dan de schepping van de mens door zichzelf en het worden van de natuur voor de mens. Voor wie zich dit realiseert is de vraag naar een vreemd wezen boven de mens en de natuur praktisch onmogelijk geworden.’

Ik kijk naar de kale ramen. Waarom zien collegezalen er altijd zo vreugdeloos uit? Je blijft alleen in dit sfeerloze vertrek met het doel er zogauw mogelijk uit te verdwijnen. Mijn ogen dwalen langs de lege, lichtgrijze muren. Deze kille zaal symboliseert als het ware het schrale karakter van de wetenschap. In een mens zit meer dan wat door de wetenschap kan worden gevoed en verklaard.

De blonde kroesharige wijst met zijn ballpoint in de richting van de docent.

‘Marx wees een Opperwezen af als concurrent van de mens zoals het Opperwezen in de Griekse mythologie werd opgevat’, zegt hij. ‘Maar het werkelijke Opperwezen wil geen wraak nemen als de mens de aarde verovert. Marx verwerpt dus een ander opperwezen dan het Opperwezen van de gelovigen.’

De studenten kijken hem aan alsof hij een nieuw geloof verkondigt.

‘Hoe weet je dat?’ vraagt de ringbaardige sceptisch.

Hij haakt zijn vingers in elkaar en bijt op zijn duimen.

‘Het werken van de mens aan de aarde is een opdracht van het Opperwezen. Hoe kan Hij tegelijk iets willen en iets niet willen? Dit is in strijd met de wetten van de logica’, zegt de kroesharige.

De docent grijpt haastig in.

‘Dit is geen kwestie van weten’, zegt hij tot de ringbaardige. ‘Geloof is arationeel, gaat buiten de rede om.’

De kroesharige wringt een hand in zijn blonde haardos.

‘Ook de wetenschap is in bepaalde opzichten arationeel’, zegt hij. ‘Beide gaan uit van een keuze. Dit keuze-element kun je in de wetenschap beperken door de mate van het onderzoek. Maar deze werkwijze mag je daarom nog niet gaan verabsoluteren.’

De docent lijkt gebelgd.

‘Wie heeft mij hier ooit het woord verabsoluteren horen noemen,’ roept hij uit. ‘Als ik jullie iets tracht bij te brengen, dan is het toch zeker wel het leren relativeren.’

De kroesharige laat hem niet los.

‘U verabsoluteert de wetenschap als zodanig als u het bestaan van datgene, wat zich niet leent voor wetenschappelijk onderzoek, gaat ontkennen.’

De docent staat plotseling op, loopt naar de lichtschakelaar bij de deur.

‘Wat hangt hier toch een ellendig licht’, jammert hij. ‘Jullie zien er allemaal even miserabel uit.’

[p. 111]

Hij drukt op de knop.

We kijken elkaar verdwaasd aan in het halfduister.

‘Zo wordt het er ook al niet beter op.’

Hij doet het licht weer aan en loopt met grote passen terug.

‘Waar hadden we het ook alweer over?’

‘Dat de wetenschap vaak eigen werkwijze verabsoluteert ten koste van het geloof’, zeg ik.

Hij wuift afwerend met zijn hand.

‘Dit voert ons te ver.’

Hij zoekt zijn paperassen bij elkaar, vouwt ze in een halfverschoten blauwe map en spant er een elastiekje van om zijn pols overheen.

‘Bestuderen jullie Marx nog eens goed voor de volgende week. We zetten er nu maar een punt achter.’

Hij neemt de map onder zijn arm en verlaat wrevelig het vertrek.