Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 42]

Kroniek
Gust Faes / Schaamte: een gekke antiroman met kop maar zonder staart

Hugo Claus: Schaamte Amsterdam, De Bezige Bij, 1972, LRP 395

Het is er dan toch van gekomen. Hugo Claus heeft zijn lang verwachte roman Schaamte (let op de voor Claus typische maar tevens modieuze titelkeuze) uitgegeven. En bij een eerste lezing heeft het er alle schijn van dat de berg Claus een authentieke muis gebaard heeft.

Gelukkig ga je deze eerste indruk na meerdere kennismakingen toch wel voor de helft herzien. Want wat aan de oppervlakte een doodgewoon en mager gestoffeerd stationsthrillertje lijkt te zijn (ik zag Schaamte in de catalogus van een boekenclub aangekondigd als een sensationeel boek over ‘misdadigheid op een eiland in de Middellandse Zee’), kan je uiteindelijk blijkbaar beter omschrijven als ‘met Freud op een eiland’. Het krijgt dan de allures van een bewust dieper grijpende psychologische roman.

Enkele elementen wijzen ook lichtjes in de richting van de sleutelroman. Maar daarvoor heet de auteur dan ook Claus, schrijver van De Hondsdagen, De Koele Minnaar of Omtrent Deedee. Reminiscenties (personages, toestanden, milieu) aan vroegere romans duiken trouwens bij herhaling op, zij het dan via een intuïtief aanvoelen vanwege de lezer, eerder dan door een expliciete verwijzing.

Op een niet nader genoemd eiland, vroeger door de Duitsers gekoloniseerd maar in 1937 ‘bevrijd’ en sindsdien een politiestaat en dictatuur, bevindt zich een ploeg televisiemensen die er een werkvakantie doorbrengen voor de opnamen van het ‘Passieproject’, een film over het lijden van Christus. Zij zijn ‘de groep, de elite van het Radio en Televisie Instituut, de jonge Turken van het entertainment’ (11). Samen met de ter plaatse wonende schrijver Jacques en het eigenaardige duo Chico en Ian vormen zij een eiland van vreemdelingen, een ‘club’ temidden van de vijandige, hongerlijdende inboorlingen (de Derde Wereld weet je wel).

Ladykiller Hofman slaagt er spoedig in de mooie inboorlinge Sonja (zij deed haar intrede als Maria in een stoet die nu net de passie van Christus uitbeeldde!) te veroveren, dit tot groot ongenoegen van de leden van de ‘Stam van de Ram’ waartoe zij behoort.

Plots blijkt Sonja verdwenen. Haar lijk wordt, erg verminkt, gevonden. Hofman, de enige die Sonja ‘lijfelijk’ gekend had, wordt de eerste verdachte,

[p. 43]

maar eigenaardig genoeg is het Jacques aan wie tijdens de ondervragingen door commissaris Leon de Leon de meeste aandacht wordt besteed.

Later arriveert ‘Jefke’, de Belgische consul, die zijn landgenoten te hulp komt.

De gebeurtenissen en verdenkingen maken Jacques zodanig overstuur dat hij ervandoor gaat. Hij blijkt ontvoerd door leden van de Stam van de Ram. Het hele gezelschap gaat op tocht en vindt na enkele dagen Jacques die, deerlijk ritueel toegetakeld, tegen een losgeld wordt vrijgelaten.

De vreemdelingen worden verplicht het eiland binnen de drie dagen te verlaten.

Drie weken later echter ontvangt Roland een brief van Jacques die toch op het eiland gebleven is. De misdaad lijkt opgehelderd: een nevenfiguur, de bokser Velimir, zou Sonja uit religieus fanatisme vermoord hebben.

Tot daar, in grote lijnen, het eigenlijke buitengebeuren.

Als alles daartoe beperkt was gebleven, een mager beestje voorwaar.

Natuurlijk is er meer.

Op de eerste plaats moet je aan de personages de niet op het eiland aanwezige, maar door Roland voortdurend in flash-backs geëvoceerde actrice Desiree/Daisy toevoegen, Rolands gehate-geliefde. Ten slotte dien je er als belangrijk existentieel personage ook de Tijd bij te nemen. Pas dan krijg je een typisch Clausiaans wereldje, met tussen de personages een complex netwerk van relaties. En 't is me het wereldje wel.

Je hebt de bijwijlen lallende grootspreker Hofman, de Don Juan van het ploegje, die door plastische chirurgie een andere neus kreeg. Hij is het die de inboorlinge (en als vrouw ‘het inboorlingst van allen’ (15)) Sonja tot zijn minnares maakt en die door haar als wraak voor zijn amoureus plichtsverzuim ritueel met drek wordt ingesmeerd.

Er is de regisseur Servaes, getrouwd met Sabine, ooit bijna van haar gescheiden. Een tijd lang heeft hij samengewoond met de fatale Desiree/Daisy. Ook hij is niet helemaal vies van Sonja, die hij privé ‘de papoea’ noemt. Razend is hij omdat zijn moeder gaat hertrouwen en in het ziekenhuis in coma roept hij klaaglijk ‘mammiemammiemammie’ (78).

Je hebt Jacques, schrijvend aan zijn boek ‘Maggot's Desire’, ‘de koning van de prikkelschrijfkunst’, ouder dan de anderen (‘kalend en grauw’), zelden lachend maar opfleurend als Sonja verschijnt, verlaten door zijn vrouw Marie.

Daardoor gefrustreerd en impotent moest hij ervan afzien aan te pappen met de indertijd door Servaes verlaten Sabine. Over hem zegt de scriptgirl Charlotte: ‘Die hele schrijverij van Jacques (...) is te herleiden tot jaloersheid. Ja, jaloersheid om het feit dat wij kinderen kunnen krijgen, en hij

[p. 44]

niet.’ (133)

De hoofdfiguur is ongetwijfeld Roland. Hij onderhoudt opmerkelijke relaties met zowat alle leden van de groep. Merkwaardig hierbij en tevens een van de sterkste troeven van het boek is dat deze relaties, waar het de mannelijke partners betreft, voor een belangrijk deel te duiden zijn als identificaties. Dit is het geval met Hofman (99), Servaes (81) en vooral met Jacques (o.m. 57). Het is in deze laatste dat hij ‘een zelfde schaamte’ (57) herkent, een schaamte om de liefdesonmacht namelijk. Hij weet dat hij is ‘als Jacques, kwetsbaar, gekwetst (...)’ (162).

Zijn verhouding tot de vrouwelijke figuren cirkelt, natuurlijk, rond het erotische. Met Sabine onderneemt hij een mislukte poging tot ‘neuken’, op Charlotte zou hij verliefd kunnen worden, en ten slotte is er zijn relatie met Desiree/Daisy, met wie hij vroeger herhaaldelijk geslapen heeft, tot het tot een breuk kwam toen zij hem vertelde dat zij zwanger was. Van haar komt hij echter niet meer los en in zijn ‘dromen’ komt er een uitdrukkelijke en uitermate belangrijke identificatie tot stand van Daisy met de Sonja-figuur. Het wordt echter aan de lezer overgelaten de aard en de werkelijkheidsgraad van Rolands relatie met Sonja te bepalen.

Het meest onbevredigend vind ik de afwikkeling van het hoofdgebeuren in de intrige, de moord op Sonja. Nadat je als lezer heel de tijd in de overtuiging hebt geleefd dat de moordenaar Jacques (of Roland) zal heten, komt Claus, zij het indirect via een brief van Jacques, met een soort van deus ex machina aandraven, ‘Velimir - de Bloedige-Wasbeer’, een soort van slapstickfiguur die zo zeer van Christus houdt dat hij elk jaar rond Kerstmis barensweeën krijgt en zichzelf in de passietijd stigmatiseert. Hij zou Sonja gedood hebben omdat de Europeanen in hun film heiligschennend handelden tegenover zijn Christus. Een parallel voor zijn ‘vreemde passie’ (183) zou hij dan gevonden hebben in de enige ‘vreemde passie’ van de Europeanen, hun verhouding met de inboorlinge Sonja.

Het enige dat deze oplossing steunt is de aanwezigheid bij Sonja's lijk van de Christusdodende werktuigen die werden meegedragen in de passiestoet. Hoewel Claus deze ontknoping slechts indirect presenteert, vind ik ze toch, als men ze als definitief beschouwt, uitermate zwak en gratuit. Als surprise kan ze echter tellen en ze zou Schaamte dan ook op het vlak van de stations-detective plaatsen.

Logischer en veel sterker lijkt het mij, via een moeizame interpretatie, Roland of Jacques als moordenaar voorop te stellen. Meteen zit je dan volop in een psychoanalytische duiding waarbij je vijf personages kunt herleiden tot twee.

Via de hierboven reeds aangegeven congruentie- en identificatielijnen kom

[p. 45]

je tot het vrouwelijke personage Sonja-Desiree-Marie en het mannelijke Roland-Jacques. Het eerste complex heeft als basiscomponent het moederelement. In de passiestoet beeldde Sonja namelijk de moeder van Christus uit, terwijl bij de autopsie duidelijk gebleken is dat zij zwanger was (wat Roland bij de introductie van Sonja in het tweede hoofdstukje opvallend intrigeerde). Desiree beweert van zichzelf eveneens dat zij zwanger is en op het einde van het boek fungeert zij tegenover Roland als borstgeefster: ‘Toen zij uitgeput aan het strand lagen, ontblootte zij haar linkertepel. Hij naderde. Zij duwde het roze cilindertje in zijn mond, keek naar hem, koerde: “O, mijn babytje, heb je zo'n honger?”.’ (189-190)

Voor Jacques is Sonja klaarblijkelijk een Marie-substituut (wijzen op de naamgeving Marie-Maria lijkt mij zeker niet te vergezocht), immers op de vraag naar de werkelijke naam van Sonja zegt Roland ‘Desiree’ en Charlotte ‘Marie’ (135). Daar heb je dan het complex volledig.

De respons van het Roland-Jacques-personage op dit moederelement is dan duidelijk de impotentie. De moord op Sonja is er het gevolg van. Roland en Jacques worden dan inderdaad als twee druppels water (Claus insisteert op het spiegelsymbool) en hun reacties op het onderzoek zijn complementair: de schijnbaar onverdachte Roland is ten zeerste verontrust, Jacques neemt de vlucht. Op de vraag naar de reden van zijn vlucht laat Claus Jacques trouwens zelf dit inzicht uiten: ‘(...) ik begon te denken, te voelen dat ik het misschien wel gedaan had, in een moment van, laat ons zeggen, ontdubbeling of zoiets.’ (169)

In deze optiek vind ik het het meest verantwoord Roland als de moordenaar van Sonja te beschouwen. De moord op Sonja is dan een Daisy-moord. In de mooiste passages uit Schaamte, zijn dromen (Roland zegt: ‘Zoals het woord: droom. Omgekeerd: moord.’ (66)), ziet Roland zichzelf Daisy eerst wurgen en haar later (terwijl haar moeder hallucinante aanwezige en getuige is!) opensnijden met een scheermes. Als je er dan nog bij neemt dat Roland herhaaldelijk geassocieerd wordt met verbranden en vuur (‘de vlam’ (87), ‘vlammenwerper’ (89)), ontstaat een duidelijke verwijzing naar de moord op Sonja: ‘Sonja werd gewurgd, gestoken en gedeeltelijk verbrand.’ (100). Later luidt het: ‘(Desiree is verbrand, gewurgd, verhakkeld.)’ (179)

Het ogenblik lijkt mij geschikt om tot een appreciatie te komen. Schaamte is, dient het gezegd, een gecompliceerde roman. Deze complexiteit komt o.m. voort uit de veelheid van de verhaalde stoffen. Je krijgt, via flash-backs en hallucinante droomscènes, de kroniek van de noodlottige verhouding Roland-Desiree. Daarnaast is er het verhaal van de groep op het eiland, hun eiland-zijn tegenover de inboorlingen en de spanningen, relaties en

[p. 46]

identificaties binnenin de ‘club’. Rechtstreeks verbonden met beide verhaallijnen verschijnt dan nog het verslag van de verwikkelingen rond de moord op Sonja. En ten slotte, Claus kon deze kans toch onmogelijk laten voorbijgaan, wordt vaak scherp en vol overstatement de spot gedreven met de t.v.-mensen en hun onsmakelijke wereldje.

Complicerend werkt ook de verteltechniek. Claus wisselt het overwegende gebruik van de gezichtsdriehoek Roland af met tussenkomsten van de alwetende verteller. De vermenging van chronologische opbouw, flash-back en sporen van flash-forward vermindert de verwarring zeker niet. In het taalgebruik vind je bovendien de gebruikelijke afwisseling van directe, indirecte en Erlebte Rede.

Dit alles heeft tot gevolg dat Schaamte een in hoge mate open intrige heeft, waarbij de lezer uitermate zijn best moet doen om een sluitende interpretatie te vinden. Zoals gezegd helpen hem hierbij de overal opduikende congruentielijnen, die ofwel functioneel kunnen zijn (de identificaties) ofwel, volgens mij althans, louter gratuite Clausiaanse spelletjes die de zaken nodeloos ingewikkelder maken (ik denk aan de haast identieke situaties en woordkeuze op blz. 17-18 en 71-72).

Bij een boek van Claus moet je er nog een aantal Clausiaansheden zeker bijnemen. Zo is er de typische overtolligheid van de details, de overvloed aan bijkomstige informatie die leidt tot een barokke slapstickstijl en vaak veel weg heeft van pastiche. Je krijgt weer eens alle ingrediënten van Claus z'n wereldje (donker en - inderdaad - vol schaamte): het moeder-/schoonmoederprobleem, de aandacht voor vreemde verhoudingen zoals die van de homofielen Ian en Chico of de impotentie waaraan nogal wat personages in dit boek blijken te lijden. Je wordt verblijd met satire en spot en sleutelromanelementen, met de relativering van de eigen problematiek (op blz. 153 laat Claus de dronken bisschop met de even dronken consul lullig converseren over ‘de zondeval op het oedipale niveau, het oraal-schizoïde niveau en een dieper anaal-depressief niveau waarbij Eva de functie van dodende moeder kreeg.’), of met grapjes-voor-de-aandachtige-lezer zoals de verwijzing naar ‘Orlando Furioso’ in ‘razende Roland’ of het spreken over ‘serependiteit’ (152) waar het eigenlijk ‘serendipiteit’ moet wezen.

Globaal gezien kan ik Schaamte helemaal geen denderend boek noemen, op de eerste plaats terwille van de botsing tussen de vrij grote coherentie van de buitenstructuur (o.m. gebaseerd op herhalingen) en de te grote veelheid van inhoudelijke krachtlijnen die onmogelijk tot een eenheid kunnen komen. Naast de hierboven reeds aangehaalde onderdelen van de plot denk ik ook aan motieven die worden uitgebouwd maar die later weinig functioneel blijken (zo bijvoorbeeld de elementen die van Jacques een soort van Chris-

[p. 47]

tusfiguur maken).

Ik hoop maar dat het Claus z'n bedoeling is geweest werkelijk een antiroman te schrijven, een persiflage, een relativeren van de eigen, overwegend oedipale thematiek. Want Schaamte mist zowat alles wat een roman tot een meesterwerk maakt: coherentie, stijl, intrige, overtuigingskracht.

De droomscènes van Roland met op kop de meesterlijke passage met de kalkoen uit het hoofdstuk ‘In de tijd dat wij veranderen’ (de kalkoen is in dit boek overigens een door Claus veelvuldig - en met wisselende doeltreffendheid - gebruikt element) vormen veruit de hoogtepunten van een roman die deze auteur dit keer zeker geen Driejaarlijkse Staatsprijs zou mogen opbrengen.

Toch hoeft Claus zich niet te schamen, hoor.