Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 37]

Kroniek
Marcel Janssens / Een overwintering van Clem Schouwenaars

Clem Schouwenaars, stadsmens in hart en ziel, leefde ongeveer een jaar teruggetrokken in de eenzame vlakte van de Westhoek. Die tijd moet voor hem een herbronning betekend hebben, die hem in staat stelde tot zichzelf te komen, een balans op te maken en zich te ‘verzamelen’ voor en in een nieuw boek: De Seizoenen. Roman (Orion, 1972, 420 blz.). Schouwenaars, die zijn status als full-time schrijver aan het zoeken is, zal wel van het grootste deel van zijn roman-oeuvre kunnen zeggen dat het autobiografisch is. De Seizoenen, een hij-verhaal rond de schrijver Anton Zevenbergen, afkomstig uit Antwerpen en naar de ‘Cayenne’ (de Westhoekvlakte) weggevlucht voor een zelfgekozen kuur van een jaar, toont aan dat bij Schouwenaars leven en schrijven nauw vergroeid zijn. Het personage Zevenbergen is waarschijnlijk in vele opzichten een alter ego van hemzelf. De Seizoenen kan op het anekdotische vlak al of niet geromanceerd verhalen wat Schouwenaars in zijn Cayenne-retraite beleefd heeft. Zevenbergen schrijft er een roman en een gedichtenreeks die inmiddels op naam van Clem Schouwenaars verschenen, en maakt er zich klaar voor de sprong naar dit boek, De Seizoenen, geschreven in Antwerpen, september-oktober 1971. De finaliteit van de overwintering in de Westhoek is op de eerste plaats het engagement in een cshrijversleven, en concreet in dit boek dat wij nu kunnen lezen. Zevenbergen vertelt op de terugreis naar Antwerpen aan zijn vriend Geert zijn verblijf in de Cayenne, wat in het klein voorafbeeldt wat De Seizoenen moet worden. Dit boek verhaalt de genezingsgeschiedenis van Zevenbergen-Schouwenaars en meteen de wordingsgeschiedenis van precies dit boek. Zo innig vallen personage en auteur, hij en ik, leven en schrijven, beleefde en verbeelde werkelijkheid hier samen. Een retraite die gespannen staat naar een tekst: onderstreept dit niet de primordiale bedoeling om zich als schrijver, als artiest te doen gelden?

Niet de anekdotische correspondenties tussen Zevenbergen en Schouwenaars, maar de mentale evolutie die Zevenbergen doormaakt van herfst naar zomer lijkt mij het centrale gegeven van het boek te zijn. Zevenbergens mentale overwintering in de Cayenne verloopt m.i. op drie vlakken: op het vlak van zijn verhouding tot de natuur en het buitenleven (een betekenisvolle con-

[p. 38]

frontatie voor een stadsmens met artiestenallures), op het vlak van zijn verhouding tot de anderen en op het vlak van zijn verhouding tot het schrijverschap. Deze drie facetten zijn vanzelfsprekend in elkaar verstrengeld. Het bindteken tussen de drie is een streven dat het hele boek doordesemt en voortstuwt, namelijk het zoeken naar een aangepaste vorm van levenskunst: een modus vivendi van een schrijver op middelbare leeftijd. Zevenbergen zoekt in de Cayenne genezing om als schrijver te kunnen leven in Antwerpen: dat is de eenheidscheppende idee onder de vele motieven op de verschillende vlakken.

Aanvankelijk draagt Zevenbergen ook op het land de problemen van de stad met zich mee. Hij heeft al drie jaar zijn vrouw en twee dochtertjes verlaten terwille van Livia, van wie hij ook wegging omdat hij haar niet langer als muze nodig had, al voelt hij zich nog lange tijd in de Cayenne tot haar aangetrokken. In plaats van te antwoorden op haar brieven, stuurt hij haar ‘een mooi verhaal’, waaruit blijkt ‘dat dit de enige weg was die hij gaan moest. Schrijven’ (92). In de Cayenne wil hij van alles, ook van Livia, loskomen, en ‘ellendig alleen’ zijn (93). Dit is de eerste fase van de therapie. In het eerste deel van de roman, Herfst, wordt dan ook geanalyseerd hoe Zevenbergen in het overgangsseizoen naar de eigenlijke overwintering zich losmaakt uit de illusies van zijn verleden. Hij slaagt daarin door zich met verrukte nieuwsgierigheid over te geven aan de natuur en de kleine bedoening van het landleven. Zijn enige echte gezel in dit deel is een dier, de reiger. In het tweede deel, Winter, blijft het serene landschap zijn therapeutische invloed uitoefenen, maar allerlei mensen komen dichter bij het huisje waarin Zevenbergen de zelfheerlijke eenzaamheid van de bohémien opzocht. Lily, het neurotische wijfje van boer Noël, wordt op hem verliefd; er volgt een kortstondige ontmoeting met de burgervrouw Mireille; de telefoon wordt in de kluis geïnstalleerd... Nog andere elementen in het raakvlak tussen de Cayenne en de stad (de cultuur) zijn: de postbode, het winkeltje en het café in het dorp, en vooral de buurman Frits, de weekendhuizer die fungeert als klankbord, maar wegens zijn platte burgerlijkheid ook als anti-Zevenbergen. Later (deel IV, Zomer) zal de ontmoeting met de vriendin van Frits, een lerares-moraal, een nieuwe schakel leggen uit de Cayenne weg naar de stad toe. Inmiddels is Zevenbergen tijdens de lente (deel III) de facto zijn overlevingskansen in de stad gaan testen tijdens een reis naar Antwerpen. Toen was hij nog niet rijp (nog niet voldoende genezen) voor de terugkeer, maar de stad lokt hem onweerstaanbaar. De Cayenne blijkt van meet af aan voorbestemd om slechts te fungeren als voorgeborchte, waar Zevenbergen zich dank zij een autotherapie moet louteren om de dwingende wekroep van de stad te kunnen beantwoorden.

[p. 39]

Zo worden de twee belangrijkste componenten van de kuur in haar beginstadium - de eenzaamheid en de natuur - geleidelijk afgebouwd. De Seizoenen, met zijn vierdelige structuur geënt op het leefritme te lande, vertoont een finaliteit die van het land weg in de richting van de stad wijst. Een boek over de vertroostingen van het ongecompliceerde landleven is De Seizoenen niet geworden: daartoe zijn de raakvlakken tussen natuur en cultuur van meet af aan te talrijk en de ambivalentie in de natuurbeleving te groot.

In zijn verhouding tot de anderen beschrijft de ontwikkelings- en genezingsgeschiedenis van Zevenbergen een gelijkaardige curve. Eerst haakt hij radicaal los, dan zoekt hij geleidelijk contacten, en in het aan de dochters opgedragen vierde deel, waarin hij de Styx in omgekeerde richting - stadswaarts - oversteekt (eigenlijk rijdt hij er door de tunnel onderdoor), laat de verteller de mogelijkheid doorschemeren dat de Cayenne ook op dit vlak haar werk deed, nl. dat de schrijver nu op een nieuwe basis zijn positie zal kunnen bepalen in de samenleving die hij ontvluchtte. Na de reiger in het eerste deel en de muis in zijn woning in het tweede, worden mensen met affectieve noden zijn gezellen. Zij verplichten hem ertoe grondig na te denken over zijn narcistisch individualisme van bohémien en artiest. Op de faliekant afgelopen reis naar Antwerpen, waar hij in de oude milieus zijn draai niet meer kon vinden, volgt een kapitale bezinningsscène, waarin hij, piekerend over zelfmoord, op leven of dood voor zichzelf moet uitmaken of het nog de moeite waard is de last van een verziekt, onnut leven verder te dragen. In die scène zoekt Zevenbergen op het scherp van het mes zijn modus vivendi, een leefbaar compromis. Zelfmoord is geen remedie, rebelse hoogmoed evenmin. Zevenbergen, die naar de Cayenne kwam om dank zij een meditatiekuur zijn positie tegenover het leven te vinden, ziet in dat de enige mogelijkheid om te overleven ligt in de kracht en de deemoed van het relativeren. Maar zichzelf relativeren valt hem, de kwetsbare narcistische piekeraar, zwaar. Hij leeft en lijdt immers zo bewust en ik-betrokken, hij draagt de zware zorgenlast van belezen lieden, intellectuelen van zijn slag, die ‘waar dan ook, altijd even vreemd’ moeten zijn (285). Toch bestaat de enige therapie hierin, dat hij zijn dwaze trots aflegt en leert gering te zijn, om ‘het naakte leven zonder hypokrisie’ te kunnen aanvaarden (312). Dit inzicht is het genezende geschenk dat de Cayenne hem in de lente (deel III) biedt. Nadat hij het doodsverlangen heeft afgeworpen, kan hij in de lente drie keer kort (kort na elkaar) schrijven: ‘Mijn leven is herbegonnen’. Nu kan de zomer komen, waarin Zevenbergen, genezen van zijn ‘aangekweekte afwijkingen’ (351), zijn koffers zal pakken en waarna Schouwenaars (in Antwerpen) De Seizoenen kan schrijven. Met een zui-

[p. 40]

verende onweersscène wordt het afscheid van de Cayenne bezegeld: ‘Ik ben gezuiverd’, riep hij, ‘ik leef, ik leef’ (383). Hij heeft de Cayenne nu niet meer nodig. Hij leerde leven, zichzelf op afstand bekijken en relativeren, ‘gering, als een leeuwerik, die nog durft zingen, ook al barst de aarde onder hem open.’ (401)

Zevenbergen zal ten slotte afstand nemen van de Cayenne door ze onder woorden te brengen. Dit brengt ons bij het derde en belangrijkste aspect van zijn autotherapie. Zijn belijdenis van levenswil, die in het zomerhoofdstuk (in het bijzonder tijdens de stormscène) culmineert, staat naar zijn schrijverschap gespannen. Zevenbergens schrijver-zijn was de eigenlijke inzet van de retraite. Vooral vanaf deel II, als de psychische remmingen en de illusies uit de stadstijd één na één aan het wegvallen zijn, komt het schrijverschap als element, maar meer nog als uiteindelijk doel van de therapie naar voren. Schrijven is de ‘verlossende’ handeling bij het eind van de winter, hij treedt de lente al schrijvend binnen, hij laat ‘de etter’ (218) van zijn weemoed en verdriet openvloeien op een blad, en dat geneest hem. Verdriet dat woord kan worden, werkt genezend. Zo zien we Zevenbergen al vrij vroeg naar zijn boek (boeken) toe leven. Hij heeft de Cayenne als stadsmens en artiest van meet af aan geësthetiseerd (dat is de ambivalente en wat artistiekerig-artificiële zijde van zijn vitalisme). De boerenjongen van Duerinckx noemt hij Narcissus, de winkeldame uit het dorp, Enigma. Zevenbergen zelf wordt in de gloed van de dalende zon geschilderd ‘als een zware, koperen Dionysos’ (369). Hij heeft zijn intellectualistische en artistieke mentaliteit in de Cayenne aangedragen, loopt voortdurend te mijmeren (niet altijd op het gewenste niveau) en spuit aforismen over de levenskunst, de positie van de schrijver, de Waarden van het Leven. Hij verwerkt de Cayenne overwegend meditatief en lyrisch, zodat De Seizoenen ook een bloemlezing wordt van allerhande levenslessen en sententies, die altijd op een paar kerngedachten terugvallen. Deemoedig als de geringen, blijft hij toch ‘roekeloos genoeg om in de schoonheid te geloven’ (237). Bach is hem dierbaarder dan de Internationale (257). Zevenbergens esthetisch vitalisme komt natuurlijk het zuiverst tot uiting in zijn eigen artistieke aspiraties en bezigheden als schrijver. Hij geeft zijn weemoed en zijn armoede zin ‘door er literatuur van te maken’ (240). Zevenbergen schrijft in de Cayenne - en dat zijn kapitale momenten in de therapie - en hij zal zijn ‘openbare biecht’ over de Cayenne schrijven, nl. De Seizoenen, in zijn geval de enige geschikte remedie. Hij zal ook zijn schrijven relativeren en het vangen in zijn ambivalente twijfels, maar alleen door zichzelf onder woorden te brengen en zich in taal te verzamelen, kan hij het therapeutisch effect van de Cayenne in een min of meer stabiele modus vivendi

[p. 41]

bestendigen.

De Seizoenen is naar mijn gevoel veruit het beste prozawerk dat Clem Schouwenaars al schreef. Ik zou alleen voorbehoud maken voor een paar herhalingen en een aantal mijmeringen-op-een-laag-pitje, maar als geheel genomen is dit een werk op een intellectueel en artistiek niveau dat kan tellen.