Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 774]

Kroniek
Hugo Brems / Afscheid van Holland

Van Ida Gerhardt, de reeds oudere Nederlandse dichteres, verschenen kort na elkaar bij Athenaeum - Polak & Van Gennep te Amsterdam, drie poëzie-publikaties. Twee daarvan oorspronkelijk: De Ravenveer, in dit tijdschrift reeds vroeger besproken, en Twee uur: de klokken antwoordden elkaar, een korte brochure met een verhalend-beschouwend gedicht. Daarnaast een 3de druk van Kwatrijnen in opdracht, voor het eerst verschenen in 1947.

Die drie bundels spelen bijzonder goed op elkaar in; in de eerste plaats door een thematiek en toon, die slechts lichte accentverschuivingen vertonen. Daarom koos ik als titel voor deze kroniek die van een gedicht uit ‘De Ravenveer’, nl. ‘Afscheid van Holland’, waarvan de eerste strofe luidt:

‘Twintig jaar vrijheid, twintig jaar verraad
aan het edelste. Ik hard u, Holland, niet
met dit gelaat, waarop geschreven staat:
ziehier die zich voor geld aan ieder biedt.’ (13)

Dezelfde groeiende verbittering, die twintig jaar later in dit vers zal culmineren, is ook het leitmotiv van de ‘Kwatrijnen’, gedichten precies, die in opdracht van de Nederlandse regering over en voor Holland werden geschreven, en waarvan de dubbelzinnige gevoelsgeladenheid uitstekend geresumeerd wordt in het inleidende kwatrijn, ‘In opdracht’:

‘Van scheppens pijn de onverhoedse stoot;
liefde en haat, tot op de wortels bloot. -
Hoe hèbt gij, God, mij met dit volk verbonden,
dat gij mij tot zó bitter werk ontboodt.’ (5)

De tegelijk liefdevolle, maar in die liefde bedrogen, kritische en verbitterde houding tegenover eigen omgeving, volk en land, resulteert in een thematiek, die op sommige punten bijzonder actueel aandoet met protest tegen milieuvervuiling (‘de vogel zwijgt, de rank is uitgebloeid’), ongecontroleerde verstedelijking (‘Ten laatste heeft de stad haar schrikbewind / op mij gelegd’ (17), e.d. Op andere punten, en wellicht meer essentiële, krijgt die actualiteit een dimensie, die op het eerste gezicht een tegengestelde richting uitgaat, naar een aristocratisch en elitair conservatisme toe. Het gaat hier echter om de diep doordachte fundering van een globale levens- en maat-

[p. 775]

schappijvisie, die van aard zeer streng en ascetisch is, en die berust op zelfkennis en zelfcontrole, zowel als inzicht in de maatschappelijke verhoudingen; een die erop gericht is de essentiële waarden van het mens-zijn te bewaren (conservatisme) en in een eigentijdse context te revaloriseren en te actualiseren (actueel progressisme). Ida Gerhardt schrijft een sterk geëngageerde maatschappijkritische poëzie, maar dan een zoals we tegenwoordig zelden aantreffen. Zij mist de overmoed en het revolutionaire elan van veel jongere dichters, maar stelt daartegenover een grote rijpheid, een intense, ingehouden, zoals heel deze poëzie gecontroleerde emotionaliteit en een intelligentie, die zich in de strijd voor vernieuwing voortdurend bewust blijft van de erflast van vele eeuwen beschaving, denken en kunst:

‘wie oud geworden is in déze eeuw
draagt in zijn denken vele eeuwen mee.
Gelaagd is hij, gelijk een bergwand is,
en heeft, eenzaam, van die gelaagdheid weet.’,

schrijft zij in ‘Twee uur:...’, een passage die in haar geheel qua sfeer evengoed tussen de kwatrijnen had kunnen staan. Waar zij ontmaskert, aanklaagt en veroordeelt, doet zij dat niet vanuit het intuïtieve doorzicht van de jeugd, maar vanuit de nog onverbiddelijker positie van de oudere vrouw, die begrijpt, doorziet en afwijst.

Haar kritiek bestrijkt hoofdzakelijk een drietal punten: de vervuiling en prostituering van Holland als landschap, de vervlakking en het materialisme van een volk dat zijn literaire en artistieke hoogtepunten miskent en ten slotte, op een meer algemeen, sterk gesymboliseerd niveau, het verwaarlozen en verspillen van de geestelijke mogelijkheden van de mens in het algemeen:

‘De eerste dag dat men de zeisen haart,
het grote ruisen door de halmen vaart. -
Wat roept de koekoek, kort en dof geworden?
Rijk was de lente - en wat hebt gij vergaard?’ (45)

Formeel werd hier geopteerd voor het zogenaamde ‘Perzische kwatrijn’ met zijn gesloten en innerlijk gespannen vorm en zijn kenschetsend rijmschema a a x a, dat vóór haar met groot succes o.m. door twee andere sterk klassiek georiënteerde dichters als Boutens en Leopold werd gebruikt. Het is een vorm die de dichteres wel schijnt te liggen, precies omdat hij haar dwingt een uitzonderlijk rijke, maar stroeve en meer dan eens geforceerde zegging binnen het korte bestek van vier verzen en binnen het dwingende rijmschema tot een goed einde te brengen. Dat heeft meer dan eens een verrassende en relevante wending tot gevolg. Overigens slaagt zij er meer dan eens ook in de interne, formele asymmetrie van het rijm waar te maken in

[p. 776]

de beeldspraak, door toevoeging of tussenschakeling van een kort, synthetiserend, contrasterend of verruimend beeld, dat op raadselachtige manier een samenspel aangaat met de rest van het gedicht. B.v.:

‘Weer zijn vannacht de doden omgegaan.
Aangeklaagd, tot het kraaien van de haan,
hebben er stemmen. - Bij het grauwe dagen
zag ik de schuimstreep op de waterbaan.’ (34)

of:

‘Wie zelf de wijde wateren is gewend
laat zwijgend de ander in zijn element.
Men groet elkaar met de ogen. In de Lekbocht
heb ik als kind een visotter gekend.’ (31)

Wanneer Ida Gerhardt, ondanks alle voornoemde kwaliteiten, er naar mijn gevoel zelden in slaagt haar poëzie helemaal overtuigend te maken, dan ligt dat m.i. aan het sterk gestileerde, archaïsche taal- en stijlgebruik, dat zeer uitdrukkelijk poëtisch is, en zowel van de dichteres als van de lezer een moeilijk vol te houden concentratie vraagt. Intrinsiek zwakkere verzen, die binnen het leespatroon van voor twintig jaar wellicht nog aanvaardbaar waren, vallen nu als een steen. De schifting door tijds-, mentaliteits- en taalsfeerverschuiving is onverbiddelijk. Het is al een meer dan gewone verdienste als een aantal van deze kwatrijnen nu nog hun volle gave kracht bewaard hebben.

Dat deze werkelijk geciseleerde, ‘kunst’-matige stijl het niet meer in alle omstandigheden doet, wordt nog duidelijker in het recente oorspronkelijke gedicht ‘Twee uur: de klokken antwoordden elkaar’. Het gedicht beslaat zes pagina's en omvat twee grote delen. Het eerste is hoofdzakelijk verhalend. De dichteres, op wandel aan het meer van Neuchâtel, ziet een groepje gymnasiasten, die tijdens de middagpauze, in een spontane opwelling, van hun schoolboeken een reusachtige brandstapel maken, die met benzine overgieten en in brand steken. Als het vuur gedoofd is, zoeken zij hun schooltassen en trekken weg, in tegengestelde richting van de school. Ook dat tafereel wordt in de haar eigen, wel versoberde, stijl geschreven. O.m. ook door gebruik te maken van een beeldspraak uit de klassieke oudheid, slaagt zij erin het (reële of imaginaire) gebeuren als het ware te mythologiseren, het te verplaatsen in een symbolische, exemplarische ruimte. Ook wordt de grote distantie tussen de wereld van de dichteres en die van de pubers gesuggereerd, maar over het algemeen is het effect voor de lezer van nu toch eerder potsierlijk, b.v.:

‘Het werk vroeg met dit al een strak beleid;

[p. 777]

 

want middelerwijl was de kolom manshoog.

 

Twee jongens, sterk als stammen, stonden pal

 

terwijl een derde op hun schouders klom

 

en, aangevuurd door menig hartig woord,

 

de afsluiting een feit deed zijn.’, enz.

Dat verandert echter helemaal in het relatief korte tweede deel, waar de dichteres n.a.v. het gebeurde haar eigen reacties aftast en haar plaats tegenover een dergelijke symbolische daad tracht te bepalen. Vanaf dat ogenblik exploreert zij haar eigen wereld, een wereld van evenwicht, cultuur, zelfkennis en tuchtvolle eerbied voor het onverwoestbaar geestelijke. En die wereld vindt in haar bewoordingen en stijlwendingen zijn enig passende gestalte; mede doordat dit slot met een bezieling en een vakkennis is geschreven, die accidentele elementen als modernisme of archaïsme doet vergeten. Een bezieling overigens, die haar tot op zekere hoogte verbindt met de roekeloze jeugd, die zij observeerde: ‘... een verbeten jong geslacht / dat sterk is, en berooid tot op het bot.’ Zo is ook zij sterk, van een zeldzame mannelijke sterkte, en evengoed berooid tot op het bot, ontgoocheld, verbitterd in al wat haar lief was; in haar land:

‘En aan mijn land dacht ik - aan zijn bewind,
dat lafweg zijn verwoestingen voltrok,
decenniën reeds bevreesd ten dode toe
voor wat waarachtig is en uit de geest.’,

in haar vrienden ook en haar idealen, maar die verbeten vasthoudt aan een simpele heldere overtuiging en precies daarin zich distantieert van de jeugd, die haar met zijn radicale overmoed, met zijn brandstapel tegelijk ‘vreugde en vrees aanjaagt’. Daarin staat zij alleen:

‘... - Eenzaam staat
wie nog bevroedt waaróm gestreden wordt
in blinde onmacht: eerbied voor elkaar,
dat simpelste, nog altijd onbereikt.’