Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 707]

De laatste ronde

Een prijs voor Gilliams

Dat de belangrijkste Staatsprijs voor Letterkunde die wij hebben, de prijs ter bekroning van een gehele literaire loopbaan, werd toegekend aan Maurice Gilliams, zal ongetwijfeld iedereen die met onbaatzuchtige sympathie ons literaire leven volgt, verheugen.

Gilliams is nu 72 jaar en wij mogen aannemen dat wij thans veruit het grootste deel van het werk, dat hij als uiterst veeleisend auteur wilde uitgeven, in ons bezit hebben. Dit oeuvre is niet omvangrijk, maar in zijn uiterst kieskeurige selectiviteit, heeft het een vrij zeldzame zuiverheid en perfectie. Het is ook zeer veelzijdig. Gilliams is dichter, schreef verhalend poëtisch proza, essays en schonk ons ook fragmenten van een journaal.

Zijn werk is niet populair en zal het wel nooit worden. Het eist van de lezer heel wat literaire cultuur, subtiliteit van esthetisch gevoel en intuïtieve intelligentie, vooraleer het zich prijsgeeft.

In het proza van Gilliams, vanaf Het werk der Leerjaren van 1922, naar de Oefentocht in het Luchtledige tot zijn meest bekende werk Elias of het gevecht met de nachtegalen en ten slotte Winter te Antwerpen - voor mijn gevoel zijn meest volmaakte prozawerk -, vindt men een geleidelijke ontwikkeling van het vakmanschap en van de volheid, de densiteit van de innerlijke levensexpressie. Want, alhoewel uit de stof van herinneringen en ervaringen opgebouwd, is dit werk eivol van innerlijkheid.

Die innerlijke levensaanvoeling en zelfontdekking van Gilliams vertoont een uitzonderlijke verfijning in stemmingsgevoel en verbeelding. Hij ontdekt zichzelf en zijn innerlijke wereld vanuit een eenzaamheid die zeer kwetsbaar is, soms gekweld, gemarteld, soms ook vervuld van vreugde om de ontdekking van eigen mysterie. De ruimte ontbreekt mij hier om het geraffineerde zelfgevoel dat in Gilliams' proza tot ontbolstering komt, te ontleden. Laat mij enkel zeggen dat het van een ragfijne stemmingskunst gaandeweg is geëvolueerd naar een vlijmscherpe zielsanalyse en een acute spirituele werkelijkheidszin, die het mysterie achter de werkelijkheid aftast. In die zin is hij verwant met de grote Romantiek, die een mystische geladenheid heeft: Novalis, Hölderlin, enzovoort. Daarbij moet worden onderstreept dat zijn stijl een strenge compositie en een grote poëtische densiteit vertoont.

Ook zijn gedichten vertonen een evolutie, die parallel loopt met zijn proza. Van aanvang af zijn zij symbolisch geladen, doordrongen van stemmingen, vooral weemoed en nostalgie, maar gesloten. Vanaf de bundel Eenzame Vroeg-

[p. 708]

te over Het Maria-Leven tot de verzen der laatste decennia wordt de vorm steeds strakker, en ook hermetischer. Achter die geslotenheid op zichzelf als van een kei, voelt en raadt men een volheid van prangende smartelijkheid en uitzichtloze nostalgie naar het ongewisse, het mysterie, het onzegbare. Geheel de taal van deze gedichten is symbolisch, met beelden die als het ware mysterieuze organen zijn, geboren uit bloed en hersens.

Ten slotte heeft ook het bespiegelend proza en heeft het journaal van Gilliams, De man voor het venster, een haast even grote poëtische volheid als de rest van zijn werk. Zo heeft het een geheel eigen, uiteraard ook zeer persoonlijke plaats in ons essayistisch proza, bovendien een hoge plaats naar mijn oordeel. Zijn opstellen over dichters en plastische kunstenaars, Van Langendonck, Van Ostaijen, Henri de Braekeleer, onlangs nog Jos Hendrickx, enzovoort, zijn geschreven vanuit diepe en intense zelfervaring en vanuit zeer scherpe, persoonlijke intuïtieve kennis tot poëtische zelfvervulling toe.

De staatsprijs ter bekroning van een schrijversloopbaan, die de Minister voor Nederlandse Cultuur aan Maurice Gilliams heeft toegekend, moet gezien en begrepen worden als een gebaar van eerbied en dank, die onze cultuurgemeenschap verschuldigd is aan een man die haar met zoveel vakkundige gewetensvolheid en talent, onbaatzuchtig en levenslang heeft gediend.

Albert Westerlinck

In memoriam Paulina van Hemeldonck

Voor mijn goede vriend Emiel

Gij, gentiaantje op mijn jas
toen het nog zomer was,
of in het donker:
lichtje aan het vensterglas.
Liev' vrouwke in de mei,
Gij waart de bloem en ik de bij.
Gij, merel op de kersentak,
zwaluw onder mijn dak.

En schrijf ik over 't Kempenland,
Gij, lichte veder in mijn hand,
dit vlakke land van brem en berk,
Gij, torentje op mijn kerk.

En nu ten Hemel heengegaan
zijt gij de traan,
Gij, in mijn ogen,
die nimmer weer zal drogen.

O God, bij uwen troon
hebt Gij haar opgenomen,
Uw wil geschiede stil en schoon
wat mij ook overkome.

Remi Lens