Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 528]

Kroniek
Ludo Simons / Vlaamse beweging en Vlaamse geschiedenis

Sinds Paul Fredericq in het vroegste decennium van deze eeuw een eerste rudimentair maar boeiend overzicht van de geschiedenis der Vlaamse Beweging schreef, is er op dit terrein van de historiografie heel wat gebeurd. Eerst zette Maurits Basse het relaas van Fredericq voort tot 1930, daarna hernam Leo Picard het hele verhaal op steviger grondslag in een tweedelige studie, waarvan het eerste deel in 1937 en het tweede in 1959 verscheen. Met een dissertatie voor Pieter Geyl leverde A.W. Willemsen in 1958 een geschiedenis van het Vlaams-nationalisme van 1914 tot 1940, die in 1969 een nieuwe, vermeerderde uitgave beleefde. Inmiddels was van H.J. Elias in de jaren 1963-'65 diens magnum opus over de geschiedenis van de Vlaamse gedachte tot 1914 verschenen in vier lijvige delen (herdrukt in 1970-'71), terwijl dezelfde historicus nauwelijks vier jaar nadien, in 1969, in vier kleinere delen de geschiedenis van de Vlaamse Beweging in de ook door Willemsen behandelde jaren 1914-1940 beschreef.

Daarmee zijn de voornaamste in het Nederlands gestelde, ook als naslagwerken bruikbare synthesen van de Vlaamse Beweging of van grote onderdelen daarvan opgesomd. Het is duidelijk dat in dezelfde periode een aanzienlijk aantal belangwekkende thematische of detailstudies en overzichten van een beperkter periode verschenen; ze hier op te sommen zou de bedoeling van dit artikel te buiten gaan.

Als ik evenwel in de geest het lijstje van die enkele tientallen namen overloop, dan constateer ik dat ten minste de helft van die auteurs filologen, literatuur- en kunsthistorici zijn; ik denk dat deze origine mede bepalend is geweest voor de benadering van een in den beginne inderdaad literair gericht, maar vrij spoedig zo complex zich vertakkend fenomeen als de Vlaamse Beweging. Slechts enkele auteurs, zoals Leo Picard, Julien Kuypers, Michel Oukhow, Lode Wils, hebben zich bijvoorbeeld expliciet, hoewel dan nog meestal zijdelings, met de verhouding tussen sociale en Vlaamse beweging beziggehouden; het is nochtans duidelijk dat een dergelijk onderzoek een dwingende noodzaak is om de ‘Stellenwert’ van de ‘Vlaamse Beweging’ in het kader van de opgang van het Vlaamse volk te kunnen bepalen. Dat in 1844 in Vlaanderen de spelling van het Nederlands in

[p. 529]

een op het Noorden gerichte vorm werd vastgelegd en voorgeschreven, is ongetwijfeld van het grootste belang geweest; dat hetzelfde jaar of kort nadien duizenden Vlaamse mensen stierven van honger, tyfus en cholera, is voor de geschiedenis van ons volk van niet minder ingrijpende betekenis. Het jaar 1889 is als datum van de tweede taalwet op het gerecht, de Wet Coremans-De Vigne,, van grote betekenis; maar men zou er in één adem aan toe dienen te voegen dat het ook het jaar is van de wet op de nachtarbeid van vrouwen en kinderen en van de nakende oprichting van de Boerenbond. In 1919 wordt de Frontpartij gesticht, maar ook de wet-Vandervelde, op het alcoholverbruik, door het parlement aangenomen.

Dit zijn slechts enkele voorbeelden ter verduidelijking van wat ik bedoel. Indien men de opgang van het Vlaamse volk, dit is de ontwikkeling van een verpauperde, slavende massa van hele of halve analfabeten tot een welvarende en zelfbewuste bevolking, ziet als een samenspel van politieke, sociale, economische en culturele factoren, dan is men verplicht hetzij de zogenaamde ‘Vlaamse Beweging’ als een onderdeel van deze opgang te beschouwen - een vitale maar niet de enige motor -, hetzij de begripsinhoud van deze notie zo te verruimen dat de hele maatschappelijke evolutie erdoor wordt begrepen. Voor de geschiedschrijver heeft dit in beide gevallen zwaarwegende consequenties. Beschouwt hij de Vlaamse Beweging als de langzame verovering van culturele zelfstandigheid en eigen politieke structuren, via beschermende maatregelen ten voordele van het ‘Vlaams’ en nadien taalwetten, dan zal hij de sociaal-economische realiteit bewust moeten ‘ausklammern’ en ze ten hoogste als een begeleidende, incidenteel de culturele en politieke evolutie stimulerende of afremmende factor moeten beschouwen. Beschouwt hij daarentegen als Vlaamse Beweging al datgene wat de opgang van het Vlaamse volk mogelijk heeft gemaakt, dan zal hij de industrialisering en de werkverschaffing, de arbeidersbeweging en de sociale wetgeving op dezelfde voet moeten behandelen als de taalwetgeving of de groei van de culturele autonomie.

Een kenmerk van de eerste houding is, hoe men het ook draait of keert, dat ze in mindere of meerdere mate nationalistisch is; ik gebruik het woord in zijn ruimste betekenis en zonder gevoelswaarde. Vanuit dit standpunt wordt licht een onderscheid gemaakt tussen ‘goede’ en ‘slechte’ Vlamingen, naar gelang zij al dan niet naar de politieke zelfstandigheid toe hebben gewerkt. Edward Anseele, hij moge dan door Cam. Huysmans ‘een lichtdrager van het Vlaamse ras’ genoemd zijn, is in dit perspectief een renegaat; voor de extreme belijders van deze professie kan hetzelfde etiket ook op Frans van Cauwelaert toepasselijk worden geacht.

Probeert men daarentegen de jongste anderhalve eeuw Vlaamse geschie-

[p. 530]

denis te beschrijven als een dialectisch samenspel van de verschillende maatschappijvormende factoren, dan wordt de zaak voor mijn gevoel boeiender. In deze optiek komt Emiel Moyson plots naast Rodenbach te staan, Edward Anseele naast Cyriel Verschaeve, de vakbonden naast de Blauwvoeterie. Deze juxtaposities mogen voor sommigen - beiderzijds! - hard aankomen, zij zijn een onontkoombaar uitvloeisel van een meerzijdige en daardoor mijns inziens objectiever benadering van de historische realiteit.

Deze inleidende beschouwingen kunnen een te lange aanloop lijken voor een korte voorstelling van het boek van Manu Ruys, De Vlamingen. Een volk in beweging, een natie in wording, verschenen bij Lannoo te Tielt; zij werden er nochtans door opgeroepen.

Laat ik vooraf zeggen dat hiermee eindelijk een beknopte, bevattelijke en boeiende inleiding tot de geschiedenis van de Vlaamse Beweging voorhanden is, die geen vakhistorische pretenties heeft, maar een ideale initiatie voor het grote publiek kan vormen. Dit boek van een goede 200 bladzijden vat in circa 20 pagina's onder de titel ‘Tien eeuwen roem en deernis’ de geschiedenis van onze gewesten tot 1815 samen; in circa 10 bladzijden wordt ‘De premature hereniging (1815-1830)’ geschetst, in 15 bladzijden de ‘Laatste bedreiging (1830-1870)’, in eveneens 15 bladzijden ‘De doorbraak (1870-1914)’, in circa 60 bladzijden de ‘Tragische jaren (1914-1944)’, terwijl ongeveer 75 bladzijden de naoorlogse geschiedenis behandelen onder de titel ‘Op weg naar de autonomie (1944-1972)’.

Dit boek, zegt de auteur in zijn verantwoording, is ‘een zeer bescheiden poging om de geboorte van het moderne Vlaanderen te vertellen en te verklaren’. Van daaruit is het begrijpelijk, dat dit verhaal voornamelijk een kroniek van de jongste vijfentwintig jaren is; ik geloof niet dat men hieraan aanstoot moet nemen. Men zal er zich evenmin aan storen dat de bewonderde staatsman Gaston Eyskens, die het boek inleidde, en het dagblad ‘De Standaard’, waarvan de auteur politiek redactiechef is, kleurig in de verf worden gezet; dergelijke vormen van subjectiviteit maken voor mij in een boek als dit een attractie uit. Bezwaren heb ik eigenlijk alleen tegen de titel; in de inleiding tot deze bespreking heb ik ze reeds aangeduid.

Ruys schrijft een boek over De Vlamingen als volk in beweging en als natie in wording; titel en ondertitel samen vormen een omschrijving van wat traditioneel ‘Vlaamse Beweging’ wordt genoemd. De Vlaamse Beweging, zegt Ruys, is geen uiting van racisme of fascisme; ‘zij is een uiting van vooruitstrevend, sociaal humanisme’ (p. 12). ‘Het is dus niet juist, dat de Vlaamse beweging in een uitsluitend burgerlijke context verliep.’ (p. 116). De betrokkenheid van de auteur bij zijn onderwerp wortelt dan ook ‘niet in

[p. 531]

nationalistische motieven, maar in redenen van sociale rechtvaardigheid.’ (p. 13).

Dit alles belet niet dat datgene wat de auteur ‘Vlaamse Beweging’ noemt, de emancipatiestrijd waarvan hij het verhaal schrijft, nauwelijks enige raakpunten vertoont met de beweging voor de sociale lotsverbetering van arbeiders, boeren en kleine middenstanders. In de enige, korte excursus die aan dit probleem is gewijd (p. 116-117) moet de auteur dan ook erkennen dat dit ‘een element van structurele zwakte in de Vlaamse emancipatiestrijd’ was.

De vraag blijft dan gesteld of men de Vlaamse Beweging, aldus opgevat, een sociale beweging mag noemen, wanneer men tegelijk moet erkennen, dat alle belangrijke sociale verwezenlijkingen en veroveringen buiten haar om tot stand zijn gekomen. Daarmee wordt de sociale dimensie van bijvoorbeeld een taalwet niet in twijfel getrokken; een rechtvaardiger rechtsbedeling, een gedemocratiseerd functionerend bedrijfsleven zijn ongetwijfeld stapstenen op de weg naar een gesocialiseerde maatschappij. Maar het zijn snippers op de grote stroom van de sociale ontvoogdingsstrijd, de strijd tegen de kinderarbeid, tegen de structurele uitbuiting door het kapitaal, de strijd voor de zondagsrust, de gelimiteerde arbeidsdag, voor medische verzorging, gezonde huisvesting en bejaardenzorg, kortom de hele strijd om bestaanszekerheid in een rechtvaardiger wereld.

Het is tragisch dat ‘de Vlaamse Beweging’ niet heeft ingezien welke grootse strijd naast haar voor datzelfde Vlaamse volk werd gestreden, zoals het tragisch is dat de meerderheid van de socialisten nooit heeft begrepen dat ‘de Vlaamse Beweging’ met haar nationale bekommernissen in vele gevallen, zij het onrechtstreeks, het sociale belang diende. De geschiedschrijver kan trachten de sociale implicaties van de éne en de flamingantische opwellingen van de àndere beweging extra te doen uitkomen; hij zal er nooit in slagen van de ene een sociale en van de andere een vlaamsgezinde beweging te maken. Het lijkt mij eerlijker én boeiender dit te erkennen en de beide bewegingen, de nationale en de sociale, met inbegrip van hun incidentele raakpunten, náást elkaar te behandelen als twee componenten van één verhaal, het verhaal van de opgang van de Vlamingen, die inderdaad niet alleen een natie in wording, maar ook een volk in veelzijdige en meerzinnige beweging zijn. Uit een dergelijke visie op de geschiedenis van ons volk moet mijns inziens een grotere eerbied en waardering voor de motieven en de handelingen van de ‘anderen’ voortspruiten, een respect gebaseerd op het besef dat men aan beide zijden, zij het langs gescheiden wegen, gewerkt heeft aan hetzelfde einddoel. In die optiek zou de geschiedenis nog weer eens de leermeesteres van het leven kunnen zijn.

[p. 532]

En of men dit héle verhaal van Vlaanderens opgang dan ‘Vlaamse Beweging’ noemt, of het woord reserveert voor de éne, de nationale component, heeft dan alleen nog een terminologisch belang.

1.7.1972