Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 524]

Kroniek
Andre Demedts / Nieuw werk van Hella S. Haasse

In onze literatuur verslijten wij vlug onze beste krachten en toch blijft Hella S. Haasse (^o 1918) iemand die men niet zo licht opzij zal schuiven. Ieder nieuw werk van haar hand verdient onze belangstelling, zelfs als wij achteraf tot het besluit komen, zoals met Huurders en onderhuurders (Querido, Amsterdam, 1971), dat het ons niet voldaan heeft. Wat is er goed aan, wat vonden wij verkeerd? Het ongunstige vóór het gunstige nemend, moeten wij op een gemis van eenheid wijzen. In de natuur zijn de dingen zo gegroeid of gevormd dat zij een harmonisch geheel uitmaken. Aan dat geheel zijn alle delen, in een evenwichtige verhouding tot elkaar, ondergeschikt. Nu is de natuurlijkheid, met de eenheid die ermee samengaat, een eerste vereiste opdat een kunstwerk zou bevallen - om zijn schoonheid. Toch lijkt het passend hierbij aan te stippen dat het om andere eigenschappen merkwaardig of leerrijk kan zijn, maar dat boeiend en interessant op zichzelf valt buiten de esthetische norm.

De aandachtige lezer van Haasses jongste roman houdt er de indruk van over dat zij van drie onderscheiden inspiratiekernen uitgegaan is. Als eerste gegeven beschouwen wij dan de geschiedenis van het echtpaar Dupels. Vroeger was Dupels een begaafd ambtenaar, bij zover dat hij de toespraken van zijn directeur Doodvorst ‘mocht’ schrijven. Na enige tijd werd de man, die geestelijk in de war bleek te zijn, uit de dienst verwijderd, al zal hij later door zijn geschriften bewijzen dat hij veel scherpzinniger is dan anderen. Want hij kan oorspronkelijk denken, iets waar velen niet toe in staat zijn. Door toedoen van Doodvorst vinden hij en zijn vrouw gelukkig onderdak in een huis, te groot om het alleen te bewonen, maar zij mogen er onderverhuurders in opnemen, op voorwaarde dat er steeds een kamer ter beschikking van de eigenaar blijft. Die eigenaar, een vriend van Doodvorst, is een geheimzinnige figuur op de achtergrond. Later zullen wij er terloops over ingelicht worden dat hij wegens handel in verdovende middelen in verschillende gevangenissen gezeten heeft en zijn huis in geval van nood tot bergplaats van zijn koopwaar en schuiloord voor hemzelf moet dienen.

Overigens valt over het gezin Dupels niet veel te vertellen. Hij slijt zijn

[p. 525]

dagen met colleges op te stellen voor een niet-bestaand gehoor. Wat hij daarin uiteenzet, wij komen erop terug, is zeker niet krankzinnig. Zijn vrouw daarentegen wordt door de schrijfster getypeerd als een brave huissloof die als ze iets onbehoorlijks aandurft, dat alleen uit verveling doet. Die twee personages krijgen in het boek meer aandacht dan zij strikt genomen verdienen, maar wel lezenswaard is hun psychologische doorlichting en zijn in het bijzonder de beschouwingen van Dupels. Zo waar hij het heeft (blz. 22-25) over het genus mens en zich, zonder hem te noemen, een volgeling van Gobineau betoont. De meeste mensen zijn niet meer dan mensachtigen die, ondanks alle pogingen om hen op te voeden, altijd massawezens zullen blijven. De anarchie ‘die zich zelf als het non plus ultra van menslievendheid beschouwt, omdat zij meent dat schuldeloosheid en schaamteloosheid ten aanzien van geweld en het geslachtelijke de mens vrij zullen maken, dus meer mens, bepaalt als geen ander ‘de plaats van de mensachtigen’. Zij lopen in de kudde, zij zijn kuddewezens.

Dupels gelooft dat het anarchisme zoveel mogelijk bevorderd moet worden, opdat de mensachtigen zonder enige rem op hun instincten, volledig voldaan zouden zijn. Op een andere plaats (blz. 44-46) stelt hij de systematische uitroeiing van de begrippen die door hem met hoofdletters geschreven worden, van Schoonheid, Waarheid, Goedheid, Hoop, Geloof en Liefde voor. De energie die daaraan verspild wordt zou vrijkomen en tot een praktischer te verwezenlijken doel, de totale omvorming van de maatschappij, gebruikt kunnen worden. Die omvorming zou niet mogen gebeuren om de autoritaire machten te versterken, wel om de menselijkheid in de echte mensen te bewaren, de eeuwige zoekers, strevers en strijders, zonder wier onrust en verdriet, angst en vertrouwen alles verloren zou gaan. Als zij zich om de mensachtigen niet meer hoeven te bekommeren, zullen zij volledig en zuiver zichzelf kunnen zijn.

Een tweede thema wordt aangebracht door mevrouw Hornkes, een briljante dame die Dupels' bovenhuis gehuurd en daar het secretariaat van een selecte vrouwenclub gevestigd heeft, met de bedoeling er een ontspanningssalon voor een uitgelezen publiek van te maken. Weldra wordt zij de centrale figuur van het verhaal, want rond haar groepeert zich een kring van jonge wereldhervormers, geleid door de leraar Joost Walter, zo'n man die van de ene dag op de andere tot het besluit komt zijn vrouw ‘Magda en zijn kinderen te verlaten om zich geheel te kunnen wijden aan de geboorte van een nieuwe wereld’. Wat men in zijn toekomstparadijs zal aanvangen met de slachtoffers van zoveel onverantwoorde onnozelheid is een vraag die hij zich niet eens stelt. Zijn vrouw moet het maar klaren, of de wereld zoals ze is hoeft er slechts voor in te staan. Ook zulke warhoofden

[p. 526]

schijnen voor te komen en krijgen derhalve recht in de literatuur rond te lopen. Met het gevaar evenwel dat een geestelijk gezond mens zulke apostelen een spade en akker toewenst om, kunnen ze niet genezen worden, daar ten minste vruchtbaar werk te verrichten. De salon van mevrouw Hornkes wordt hoe langer hoe meer een haard van ontucht, vooral door de rol die door een onverwacht opgedoken Griek gespeeld wordt.

Die geheimzinnige en heimelijke vreemdeling legt het verband met een derde gegeven. Er komt nog een andere huurster in het huis een kamer betrekken. Het is de jonge schrijfster Antonia Graving, die een historisch verhaal in voorbereiding heeft, waarvoor zij de onmisbare documentatie moet verzamelen. Het zal handelen over een episode uit de Romeinse geschiedenis die door Livius in 186 voor Christus gesitueerd werd, namelijk het schandaal en de bestraffing van de Bacchanalia waarbij duizenden ingewijden betrokken waren. Die lang voorbije gerechtszaak legt een verband met de kring rond mevrouw Hornkes en in een breder perspectief met hetgeen er in deze tijd te beleven valt en door sommige auteurs nog wat aangedikt wordt. Zogezegd om met economisch beproefde middelen de economie van de consumptiemaatschappij te ontwrichten.

Het einde van Huurders en onderverhuurders is dat de politie ingrijpt om het verdachte nest van mevrouw Hornkes uit te zuiveren. Maar de heer Doodvorst, de hoge ambtenaar, blijft buiten schot en hij is het die aan Antonia Graving de prijs overhandigt die zij met haar verhaal uit de Romeinse geschiedenis gewonnen heeft. Bij Titius Livius had zij al de figuur van een consul Postimius ontmoet, die haar onbetrouwbaar leek; nu herkent zij in Doodvorst over de eeuwen heen zijn onsterfelijke dubbelganger. Het kan verdedigd worden dat Haasses jongste roman een kritiek is op de menselijke onbetrouwbaarheid en dwaasheid, die van deze en alle tijden is. Maar de schrijfster heeft het zich dan toch moeilijk gemaakt met die drie parallel verlopende acties, die de schuld zijn van de minder geslaagde structuur van haar boek. In ieder geval is het laatste deel veruit het boeiendste. De kunstenares heeft vroeger afdoende bewezen dat zij als weinig anderen op de hoogte is van de oude culturen rond de Middellandse Zee en die vertrouwdheid met haar stof heeft haar in staat gesteld met het relaas van de bestraffing der Bacchanalia het slot van haar roman op te trekken tot de hoogte van haar beste werk. Dezelfde kwaliteit bezitten de bladzijden waarin Dupels zijn filosofie over de mens ontvouwt. Een en ander doet veronderstellen dat Hella S. Haasse minder van haar verbeelding mag verwachten dan zij kan rekenen op haar kennis van geschiedenis en wijsbegeerte. Het staat ons vrij daarbij te denken dat onze literatuur te veel in de lucht zweeft en te weinig op vaste grond steunt, dat

[p. 527]

er te veel fantastische en gefantaseerde voorwending en te weinig levensechte waarheid in is.