Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 439]

Kroniek
Marcel Janssens / Verhalen van F.C. Terborgh

F.C. Terborgh (pseudoniem van dr. Reynier Flaes) kreeg onlangs de Constantijn Huygensprijs voor zijn hele oeuvre, dat naast een studie over zijn vriend J.J. Slauerhoff en een dichtbundel hoofdzakelijk korte verhalende prozateksten omvat. De auteur is in Vlaanderen vrijwel onbekend. Dank zij een nieuwe bundeling van zijn Verhalen, door de schrijver zelf geselecteerd (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1971, 266 blz.) kan zijn werk nu hopelijk wat meer weerklank vinden. De oudste bundels verhalen werden niet zo vaak herdrukt; het werk uit de jongste jaren lag in tijdschriften verspreid. De auteur, die lange tijd in den vreemde verbleef, heeft zijn aanvankelijk in het buitenland gedrukte oeuvre een beetje eenkennig voor de openbaarheid verstopt. Heel omvangrijk is zijn produktie (vanaf 1932) overigens niet geweest. Wat Terborgh zelf als het beste beschouwt, staat nu in Verhalen: de nagenoeg volledige bundel De Condottiere, een andere bundel van een tiental teksten onder de titel Het gezicht van Peñafiel, en nog vier verhalen uit de jaren 1954-1967.

Is dit oeuvre niet zo omvangrijk, het is evenmin divers in thematisch opzicht. Een of andere evolutie van de teksten uit De Condottiere (eerste bundeling in 1940) naar de laatste uit het tijdschrift Raster kan ik er ook ternauwernood in zien. De thematiek van dit werk vertoont een monomanie, die wellicht het creatieve evenbeeld is van de psychologische eenkennigheid van de auteur. Liep de schrijver liever van zijn lezer, zijn landgenoten en het literaire leven weg, dan munten zijn teksten ook niet door vertrouwenwekkende mededeelzaamheid uit. Terborgh maakt het zijn lezer niet gemakkelijk. Hij stelt hem niet gerust door hem expliciet de zin van zijn teksten aan te reiken of ten minste te suggereren, al vermoedt de lezer wel dat die zin symbolisch geïnterpreteerd moet worden. Een tekst van Terborgh is meestal een harde noot om te kraken: weigerig en weerbarstig, ambigu tot op de rand van het hermetisme. Bij de lectuur van al deze verhalen komen wel een paar constanten naar voren, zowel thematisch als structureel, maar de lezer blijft ietwat verward en twijfelend staan voor de vele creatieve openingen in dit nochtans monomaan opgebouwde universum. Een universum dat evenzeer een labyrint genoemd mag worden. Terborgh vertaalde

[p. 440]

in 1958 een novelle van Borges. Welnu, het is niet ongepast zijn werk met dat van Borges te vergelijken: bij beiden constateren we een voorkeur voor een sterk gecomprimeerde, symbolisch geladen schriftuur, die neigt naar de parabel en de mythe; bij beiden vinden we de beleving van de werkelijkheid als labyrint, een beleving waarvan hun depayserend exotisme een symptoom is; beiden confronteren graag verschillende cultuursferen, zowel synchronisch als diachronisch, in een kosmopolitische geest die van alle markten en nergens thuis is. Misschien werd de vergelijking met Borges mij vooral ingegeven door de overwegend Spaanse en Portugese (of Latijns-Amerikaanse?) ingrediënten in Terborghs teksten. De overeenkomst zit wellicht dieper: het romanisch exotisme, de zwerfdrift, de uithuizigheid, de vervreemding, de monomane fixatie op het kapitale probleem van de dood maken ook het werk van Terborgh tot een cryptische bijbel van de labyrintmens.

In thematisch opzicht is de alomaanwezigheid van de dood de meest opvallende constante in Terborghs teksten. De dood verschijnt onder twee even sombere gedaanten: de eenmalige fysische dood als brutale blokkering van leven, daarnaast het meer duratieve sterven dat in het merg van elk leven zit en zich uit in de motieven van wanhopig wachten, zoeken en zwerven. De meeste verhalen uit De Condottiere liggen in deze toon. Het gaat bij Terborgh in de regel over zeer typische topics als een dodenwake, een laatste afscheid of vertrek, de laatste overgang, het laatste gezicht, zelfmoordgedachten, verval, schipbreuken, in het niet verdwijnende expedities waarvan nooit één lid werd teruggezien. Het duratieve sterven is even erg, zoals blijkt uit dit symbolisch te lezen fragment over afbladerende bloemen: ‘Ontbinding volgt op rijpheid, dood bergt reeds elk ding, nog voor zijn kringloop is volbracht - verval en verderf is het doel. En welk een haast! blad na blad, als druppels tijd’ (Een brief, 21). De titeltekst De Condottiere, amper twee en een halve bladzijde lang, kan gelden als een parabelachtige modeltekst die de dominerende toon in deze hele bundeling Verhalen aangeeft: een man rijdt eenzaam uit op ‘een grijs, traag dier’, beelden uit het verleden trekken ‘als een dodendans’ aan zijn geest voorbij, hij trotseert alleen het gevaar, wordt geveld en sterft met ‘de stad op de rots in de verte’ voor zich... Ook de proloog tot de bundel Het gezicht van Peñafiel comprimeert in een paar zinnen de Terborgh-thematiek. Motiefwoorden daarin zijn: ontevreden - grauwe leegte - de slepende verwording van trage sleur - reeds verstard - mistroostig - met wankelende zekerheid en versleten ontzag - met lege handen - een verstreken jeugd - mijn leven minachtend en mijn doen - mijn vroeger mager geluk - waarachtige grootheid - den eenvoud voor een oprecht en nederig bestaan.

[p. 441]

De laatste zin van deze proloog is zowel in thematisch als in stilistisch opzicht echt van Terborgh: ‘De avond nadert, en de uren vergaan, de laatste goede, voor wie de dag niet heeft kunnen grijpen’ (89). De verhalen uit deze bundel zijn narratief wat meer gebonden door de aanwezigheid van het centrale personage Ferrer, maar de levensloop van Ferrer volgt weer hetzelfde patroon: hij wordt in de eenzaamheid gedreven, is ongedurig onderweg in steeds woester en ijler wordende streken, gelokt en gedreven door het visioen van Peñafiel, buitenwerelds streefdoel van zijn queeste, maar wordt gedood vóór hij het verlossende licht heeft aanschouwd.

De ongedurige zwerfdrang van vrijwel alle figuren bij Terborgh blijkt nauw samen te hangen met het thema van de dood. Onmiddellijk valt op dat zijn personages, door wie weet welke prikkel gedreven, de straat op moeten lopen, uithuizig zijn, gaan slenteren en zwerven, steeds verder trekken, hoger klimmen, groter gevaren trotseren, altijd in de barre eenzaamheid geconfronteerd met een ondefinieerbaar appèl dat hen opvordert, lokt, en ten slotte doodt. Dit thema is al aanwezig in De Condottiere, het wordt het duidelijkst symbolisch veraanschouwelijkt in de lotgevallen van Ferrer die, uit zijn veilige rust weggelokt door het visioen van Peñafiel, een queeste naar de kern onderneemt. De geschiedenis van Ferrer is een soort initiatie- of openbaringsverhaal: hij vermoedt de andere, ‘onzichtbare werkelijkheid’ (103), die hier geconcretiseerd wordt in het droombeeld van een onbereikbare stad in het Portugese grensgebied. Om die andere werkelijkheid, tegelijk verschrikkelijk en verlokkend-groots, te bereiken heeft hij alles veil. Hij verzaakt elke geborgenheid en trekt weg met zijn ‘wrevelig gemoed’ (131) door Iberische landschappen die altijd woester, verlatener, onherbergzamer worden, eerst nog begeleid door het obsederende gesnerp der cicaden, dan roerloos in de ijle stilte waar de fysische dood het heroïsche ontzelvingsproces komt voltooien. Ferrer, zoals de Condottiere en andere figuren, bestijgt met de mannelijke moed van de conquistador de trappen van de louteringsberg tot hij op mystieke hoogten oog in oog staat met de Leegte. De figuren van Terborgh haken als Wandelende Joden naar een onbereikbaar bovenaards doel. Zoals de Condottiere stierf met de onbereikbare droomstad op de rots in de verte voor zich, zo is Ferrer op weg naar ‘de gouden stad’ (155), die hij evenmin bereikt als hij het verlossende antwoord vindt op zijn vragen naar de kern der dingen.

Terborgh veraanschouwelijkt deze intens geladen dramatiek in meesterlijk gesuggereerde onwereldse landschappen. Het romantische exotisme komt in zijn teksten de wilde vaart der gedachten en droombeelden ondersteunen. Het trof mij hoe Terborgh bij voorkeur werkt met harde, volle kleuren als

[p. 442]

paars, blauw, groen. Een gelaat kan geelgroen of olijfgroen zijn, een lucht groen of blauwgroen, een gletsjer zeegroen, enzomeer. Overal stoten wij tegen de steenvaste hardheid, waarmee de figuren van Terborgh zich pantseren tegen het onbehagen van hun existentie. Met dat radicalisme zwerven ze ook uit, verlaten ze de begane wegen van het burgerdom, zoeken ze holen en kimmen op en leveren ze zich over aan de nacht van de Leegte waar de dood hen wacht. Ik zou niet aarzelen in deze teksten, die meestal een queeste als stramien hebben, symbolische dramatiseringen te zien van een zeer diepe metafysische problematiek. Zijn figuren (op één uitzondering na zijn de hoofdfiguren allemaal mannen) zoeken de harde kern van hun existentie op; ze zijn rustelozen die de ontlediging van alle begeerten opzoeken. Zelveloze berusting op de barre mystieke hoogte wordt voorgesteld als ‘de enige uitweg uit wat zinloos leek, ongerijmd, niet te doorgronden’ (220). Dat is wel de onderliggende sensatie in de meeste van deze Verhalen: de heldhaftige grootheid van het bestaan ligt in het waagstuk van de compromisloze zoektocht, waarvan met zekerheid geweten is dat hij in het stadium van het begeerteloze niet-weten moet stilvallen. De laatste zin van deze Verhalen luidt: ‘Meer is men niet te weten gekomen’ (260) - Terborghs eerste en laatste woord.

Naast dood en zwerfdrang is er nog een derde constante: de herinnering. In De schipbreuk staat dat het heden slechts ‘de som van herinneringen’ is (69), maar het komt me voor dat ook de toekomst in dit universum vaak ervaren wordt als herinnering. De motieven van zoeken, zwerven en wachten worden in verband gebracht met een herinnerd, maar verloren verleden. Figuren worden voortgedreven en opgejaagd, voorwaarts in de tijd en opwaarts in de ruimte, maar ze worden ook ‘teruggerukt’ in de herinnering aan wat verloren moest gaan. Het leven bestaat uit brokstukken herinnering, die nooit meer kunnen worden gelijmd. Herinnering is de essentie van ons waarachtig bestaan (De Condottiere, 85). Voorwerp van dergelijke herinneringen achterna te hollen als om ze te ontvluchten. Aan de verste thuis; de herinnering van ook beklemmend zijn, zoals wanneer alle vroegere ervaringen van herfstelijk verderf en verval zich in een wrevelig gemoed ophogen. De figuren van Terborgh gaan zwerven ten dode, zowel om die herinnering achterna te hollen als om ze te ontvluchten. Aan de verste einder wenkt de gouden stad, het paradijs-zonder-naam waar de nederige begeerteloosheid wacht. Dit gedroomde Peñafiel herinneren zij zich. Het is niet zozeer een ergens te materialiseren oord, maar een toestand van begeerteloze geborgenheid in de schoot der Dingen. Hopelijk is het zinvol aan te stippen dat in deze context van het verloren paradijs een paar ker in het verhaal van Ferrer het herinneringsbeeld van de moeder opduikt (142, 154).

[p. 443]

Misschien houdt de thanatos-drift van Terborghs zwervers over land en over zee verband met een regressief verlangen naar de eerste geborgenheid?