Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 382]

Kroniek
Gust Faes / Ludiek en doodernstig

In april 1970 overleed te Lier Herman van Fraechem, bezieler en uitgever van de aldaar gehuisveste poëziereeks ‘De Bladen voor de Poëzie’, een initiatief dat aan heel wat jongeren een ernstige publikatiemogelijkheid bood. Zijn dood betekende echter geen eindpunt, de ‘Bladen’ leven voort, zij het dan bij de Uitgeverij Orion te Brugge, waar de negentiende jaargang van start ging.

Gaston van Camp bijt meteen daverend de spits af met zijn deugdoende bundel Gambiet, pas zijn tweede na het tien jaar geleden o.m. door Paul de Vree reeds opgemerkte debuut Onberekenbaar ontbolsterd (eveneens uitgegeven bij ‘De Bladen voor de Poëzie’).

Deze dichter geeft blijk van een bij momenten fantastische taalvaardigheid en tevens van een vakmanschap dat, schijnbaar moeiteloos, klank- en beeldrijke verzen tot gedichten samenbindt. Hoewel hij in de gebruikelijke achterflapcommentaar erg luchtig over het schrijven van poëzie heenglijdt, demonstreert hij toch in haast elk gedicht, vooral dan op het (ruim genomen) technische vlak, een onmiskenbare ernst, die je in zekere zin wel eens beroepsernst zou kunnen noemen.

Voor Van Camp blijkt dichten combineren, verbinden, structureren van taalelementen, gaande van het enkelvoudige woord via de formele en semantische verbindingsmogelijkheden naar het hele vers. Zijn gedichten ontstaan vaak uit het aaneenrijgen van fragmenten, definities eigenlijk, waardoor uiteindelijk een geheel ontstaat dat de essentie van de dingen poogt te vatten. Zo bijvoorbeeld in het mooie ‘Een boom’:

Een boom is trage verbazing: ik leef, ik leef.
Een boom staat met beide voeten geworteld.
Hij betast de materie met een zeldzaam teder gebaar.
Hij doet geen pijn, nooit.
Hij is onmenselijk teder.
Een boom omvat de aarde met een veelheid
van vingeren. (...)
Een boom wortelt in het dagelijkse licht
en in zijn oksel wonen vogels als zorgeloze vissen (28)

[p. 383]

Van Camp is een dichter die zijn onderwerpen als het ware opsplitst tot atomen (‘Elk veelwoord delen tot ondeelbaarheid’, 10) om ze daarna, getransformeerd en poëtisch verrijkt, de lezer aan te bieden. Hij schrijft met een zwier die je doet vermoeden dat hij zowat alle kanten opkan. Zo is er het prachtige, aan Snoek herinnerende, ‘wat anders is schilderen dan’ dat haast klassieke verzen bevat, technisch zeer sterk door de beklemtoonde rijmwerking en strofenbouw, vol klankspel en geslaagde enjambementen. Als staal even de slotverzen:

Schilderen is heel heidens. Het is het heilig geluk wit licht
te splitsen tot hijgend haast regenboog zijn. (15)

Elders begeeft hij zich in de richting van het loutere klankgedicht (‘Zo sprak de saxofoon’, 17) waar het klankenpotentieel van de taal zodanig verzelfstandigd wordt, dat haar betekenende functie vrijwel geheel secundair is geworden.

In momenten van juichende uitbundigheid produceert hij dan weer een soort van veredeld, poëtisch volwaardig koldervers waarin de beleefde vreugde doordringt in de erg leuke taalspelen.

Ernstiger gaat het er aantoe in de laatste cyclus ‘Duizendman’, een reeks goede gedichten over de erotische man-vrouwrelatie, waarin ontgoocheling om de mislukte vereniging en huiverende vreugde om het geheim van de vervulling en de extase elkaar in evenwicht houden. Centraal staat hier het slotgedicht ‘Avondgebed’, een tasten naar het wezen van de erotische relatie, een vinden van onschuld en een stoten op ambiguïteiten, uitmondend in een belijdenis van de eigen onmacht en onzekerheid, een kreet om bevestiging als man door de vrouw:

Ik haat je om je zwijgen.
Ik plant woede schoksgewijze voort.
Zeg: mijn gulzig zingende zoon.
Zeg: duizendman.
Zeg het, zeg het toch. (39)

De spetterende taalkracht, het vermogen tot combineren en structureren, de diepte die onder de oppervlakte schuilgaat en de opvallende frisheid maken Gambiet tot een knappe, overwegend optimistische bundel.

Verlenglijn van het genezen van Paul Vanderschaeghe (eveneens Orion, Brugge) vormt in meer opzichten de antipode van Gambiet. Als het over de poëzie gaat, noemt Van Camp ze ‘ludieke, legale subversie’, voor Vanderschaeghe daarentegen geldt: ‘Schrijven is voor mij genezen voor de dood. Schrijven is een therapie.’

Vanderschaeghes bundel bevat een opvallend aantal geijkte, traditionele

[p. 384]

beelden, symbolen waarvan licht, water en zee de voornaamste zijn. In de beste gevallen slaagt een dichter erin deze begrippen opnieuw een inhoud te geven en ze doelbewust te laten functioneren in het geheel van zijn metaforische wereld. Bij deze bundel heb ik echter de indruk dat ze vaak een erg heterogene symbolische waarde hebben.

Vooral in de eerste gedichten wil het mij voorkomen dat er iets schort aan de homogeniteit van de metaforiek, dat er breuken optreden in de metaforische structuren. Een manifest voorbeeld hiervan vind ik het volgende gedicht:

Soms wil ik alleen
zijn

crocus bij een steen

zijn

kei nabij de zee

maar het licht moet immer fijn
licht van hans memlinc zijn. (7)

M.i. gebeurt hier een gelijkschakeling (crocus-steen = kei-zee) die onmogelijk kan opgaan, gezien de resp. symboolwaarden. Misschien geldt hier onbegrip vanwege de lezer, maar ik meen dat de dichter zelf vaak niet wijsraakt uit zijn beeldwerking, in die zin, dat één beeld blijkbaar voor van alles kan staan.

Dominerend in deze poëzie is de verbinding liefde-poëzie-vrouw met de eraan inherente spanningen tussen macht en onmacht, overgave en verweer. Van groot belang blijkt het in ernst zich bezinnen over de poëzie, over de macht-onmacht ervan, over haar vat op de werkelijkheid. Vanderschaeghe gaat dan expliciet (en, zoals hierboven werd aangetoond, terecht) de draagkracht van zijn eigen metaforiek in vraag stellen:

Is daar een onderscheid:
gras van mijn tuin,
dons van je huid?
Wanhopig jaag ik op mijn schaduw,
vecht naar het verloren woord. (15)

Met deze problematiek hangt een hele reeks fundamentele vragen samen, zoals o.m.: is het mogelijk het licht van de waarheid te bereiken, - meer nog: betekent schrijven, woorden gebruiken geen onrecht tegenover het woord zelf, dat daardoor wordt weggerukt uit zijn eigen waarheid:

Wij eten, het zand op de tanden,
het woord uit zijn waarheid weg. (18)

Vanderschaeghes poëzie is een bericht waarin de menselijke eindigheid op alle gebieden centraal staat. Vooral in de reflectie over het poëtische

[p. 385]

bereikt de dichter frappante resultaten. Hij komt er tot een diepte die de beste gedichten bijzonder indringend maakt. Poëzie schrijven is immers, in de mate dat het een ten-einde-schrijven is, een naderen tot het zwijgen, een ‘dagelijks raker de dood voorbij’ (16) stevenen, een ultieme bevestiging tevens van de eindigheid van de mens.

Zoals zo vaak het geval is, blijkt ook deze dichter het best in zijn kortere, sobere gedichten die overzichtelijk genoeg zijn om de beeldwerking aan banden te houden. Twee uitzonderingen evenwel: het mooie ‘Verlenglijn van het genezen’ (30-32), waarin o.m. de hierboven geschetste thematiek prachtig wordt verwoord, en het nogal groots opgezette ‘Opgravingen in Bijbelse Grond’, een gedicht in negen fasen, een delven door negen lagen heen naar het diepste van de liefde, met als eindpunt:

Dan kom ik, ontveld en ontvezeld
binnen je zachtere huis,
je koninklijke liefde (36)

Paul Vanderschaeghe is een dichter die in enkele van zijn meest rijpe gedichten de zware thematiek kan integreren in een aanvaardbare en soms knappe verwoording. En ik ben al heel tevreden als er in een bundel enkele in hun geheel geslaagde gedichten voorkomen.