Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 297]

Kroniek
Hugo Brems / Drie najaarsklassiekers

In het najaar van 1971 verschenen bij Colibrant te Deurle drie bundels van dichters, die als traditioneel geboekstaafd staan. Dichters die niet terugdeinzen voor een jambe of een anapest, die nog verrassend uit de hoek kunnen komen met Tobias en Mozes, met de Styx, voor wie Dionysos na Naxos, Leda, Narkissos en de Lucretiaanse Aeneas geen onbekenden zijn. ‘Klassiekers’ dus, niet alleen in het najaar van 1971, maar van de hele op klassieke leest en themata geschoeide dichtkunst. Sinds het verdwijnen van de versvoeten hoeft er overigens in de poëzie helemaal niet meer geschoeid te worden.

Het dichtst bij onze tijd staat nog Maurits van Vossole met Elegie voor Tobias. Een gedicht uit het ongerijmde. ‘Voor twee onbekende hippies in de metro te Rome, Pasen 1970’, zo luidt de opdracht. Tobias, noemt de dichter de ene, en de andere blijkt dan de engel te zijn. In een weinig hip idioom worden vervolgens aan deze beide figuren mijmeringen vastgehecht omtrent de ijdelheid van ons zogezegd beveiligd en rustig bestaan, over de tegenstelling rijkdom-armoede, de huichelarij van het burgerdom e.d. De taal is zeer rustig en benadert de praattoon, een murmelen haast, waarin flarden van veelal onafgewerkte gedachten en associaties aan elkaar geregen worden. Overschakelingen van het reële herinnerde tafereel in de metro naar gebeurtenissen op het wereldplan, naar inzichten in de menselijke verhoudingen enz., bepalen het verloop van de tekst. Er steekt geen strakke lijn in die tekstontwikkeling en evenmin wordt ergens een strak standpunt ingenomen. Daarvoor komt in de plaats een rustige bezonkenheid, die de ijdelheid van alle streven doorschouwt en slechts licht gekleurd wordt door een heimwee naar het vrije avontuur van de jeugd.

Bijv. in de slotstrofe:

Jij houdt meer van een vage belofte,
geen reiskoffer, geen proviand,
maar soms onverwacht de verwachting
in de wijngaarden van de morgen,
zuurzoet van onzekerheid. (29)

Daan Boens gooit het in Lagune over de belijdende boeg. Van de drie dich-

[p. 298]

ters die hier ter sprake komen, maakt hij de meest anachronistische indruk. Dat treft al in zijn woordkeuze. Hij heeft het graag over ‘smart’, het ‘verschiet’, de dag die ‘eindt’, over ‘schreden’ en ‘schrijden’, om maar enkele typische voorbeelden te noteren. Op zichzelf is dat natuurlijk niet zo erg. Dat wordt het pas wanneer wij een groter geheel bekijken en tot het besef komen met welke komische ernst hier nog strofen geschreven worden als:

Daar zijn twee ogen die bij nacht ontwaken,
Daar zijn twee handen die een wereld maken;
Maar ach, ik kan, ik kan maar niet verstaan
Waarom twee harten niet elkander raken. (40)

Dat een verklaring voor dit fenomeen nochtans voor de hand ligt, had de dichter zelf kunnen zien mits wat zelfironie en wat creatief en speels taalinzicht. Dergelijke kwaliteiten missen we echter volkomen. Men begrijpe wel. Zoals altijd gaat het hier niet om, de gevoelens van een mens te ridiculiseren. Ik zou alleen een dichtprocédé aan de kaak willen stellen, dat anno 1971 met de beste wil van de wereld niet meer kan getolereerd worden. En ook hier mag men mij niet verkeerd verstaan. Ik wil allerminst beweren, dat er geen goede en acceptabele gedichten meer zouden kunnen worden geschreven met behoud van traditionele vormen en motieven. Dichters als bijv. Jos de Haes, Christine D'haen of Ida Gerhardt zijn daar om het tegendeel te bewijzen. Maar men moet nu eenmaal klasse hebben om een klassieker te winnen. Ik heb de indruk dat er op dit ogenblik - grof gezien - nog maar twee mogelijkheden zijn om aanvaardbare verzen te schrijven met behoud van traditionele schema's en vooropgezette themata. De gemakkelijkste is de pastiche, zoals die tegenwoordig druk in Nederland beoefend wordt. De moeilijkste is de ascese, die langs verschillende wegen het belijdende, beschrijvende gedicht ontdoet van alle circumstantiële pathos en sentimentaliteit, waardoor alleen de essentie overblijft. Waarin bijv. door een toegespitste en indringende aandacht voor de details van de waarneming de beschreven werkelijkheid symboolwaarde krijgt. Zo schrijven, hoe tegengesteld ze ook lijken, zowel Chr. D'haen als J. de Haes.

Dat is ook de weg die Lieven Rens inslaat met zijn jongste bundel, Op gouden grond. De titels van de afdelingen geven al een aanduiding in die zin: ‘Landschappen’, ‘Stillevens’, ‘Portretten’. En een gedicht als ‘Fossiele schelp’ (blz. 30) is helemaal duidelijk als voorbeeld van de thematische drang naar zuivering, naar versterving en vergeestelijking, die de traditionele poëzie op haar beste momenten (o.m. bij De Haes) kenmerkt:

Alleen nog steen, en schoner nooit geweest:
Geschulpte waaiering van grijze reven,

[p. 299]

 

Gestreng en uitgezuiverd van het leven,

 

Volmaakte weerga van de reine leest.

Die zuiverheid ook in de verwoording te realiseren mag als limiet beschouwd worden van dit soort poëzie. Maar zelden wordt die limiet benaderd. Wel bijv. in ‘Binnenhof’ (16). Al te dikwijls nog wordt het beeld vertroebeld door niet ter zake doende (d.w.z. niet poëtisch geladen) anekdotiek, door goedkope symboliek (b.v. ‘Kaars’ over ‘Met ziel en lichaam opgaan in de gloed’ e.d., blz. 26) of de openlijk avouerende formulering van de onderliggende sentimenten. (Weer iets wat niet per se verkeerd is.) Precies in dit soort, van huis uit nochtans belijdende gedichten werkt zoiets nefast omdat de symboliserende kracht van tafereel of beschrijving erdoor afgebroken wordt en herleid tot die van een stemmingsvergelijking. Heel duidelijk is dat in ‘Zelfportret uit 1826 van François-Joseph Navez’, waar na een vrij prangende evocatie van het schilderij tussen haakjes een slotregel wordt toegevoegd: ‘(En heb ik enkel vreemd gemoed gemeten?)’ (45). Dergelijke expliciteringen zijn funest.

Overigens zijn precies in deze laatste afdeling ‘Portretten’ enkele van de gaafste gedichten uit de bundel te vinden: ‘Narkissos’ (48), ‘Ritueel van de rijksverdeling’ (47), gedichten waarin een artistiek, mythologisch of historisch tafereel in zijn objectieve weergave verhevigd wordt tot veelzijdig zinnebeeld van het menselijk gemoed en de menselijke conditie.