Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 293]

Gust Faes / De kring van Haesaert

Walter Haesaert: Koudbloedig.
Brugge-Utrecht, Desclée De Brouwer, 1970.

Na de onmiskenbare poëtische hoogvlieger die Walter Haesaert met Droevig Feest had geproduceerd, waren mijn verwachtingen bij zijn recente bundel Koudbloedig hoog gespannen.

Droevig Feest dankte zijn vliegkracht vooral aan zijn innerlijke coherentie, voornamelijk in de hand gewerkt door een bijzonder krachtige structurering met de gelijke lengte van de gedichten en de extrapolatie van de in de afzonderlijke gedichten onderliggende cirkelidee tot een systeem dat uiteindelijk de hele bundel omvatte en samenhield. Daarbij kwam dan nog een verrassende taalkracht, een uitbaten van de taal met de echte trouvaille als eindterm, in hoge mate geënt op een lichamelijk geïnspireerde metaforiek. Toch zat je, na lezing, enigszins uit je lood geslagen, dat in ieder geval, maar ook met een soort achterdocht, een verveeldheid ter wille van gedichten of fragmenten die door gebrek aan matiging erg overdone aandeden, als exhibitietjes bijna van 's dichters taalspeelkracht en die door hun gladheid de expressiviteit gevaarlijk deden verbleken. Maar aangezien Droevig Feest een eerste kennismaking was, met de daaraan verbonden lichte verblinding en onwetendheid, verdwenen deze bezwaren, die eigenlijk slechts vermoedens konden zijn, tegen de achtergrond van al het mooie dat deze bundel de lezer bood.

En nu lees je Koudbloedig, een bundel die in vele opzichten bij de vorige aansluit en er dus ook wel de kwaliteiten zou kunnen van hebben. Een ballonnetje dat echter niet helemaal op blijkt te gaan. Thematisch duikt weer eens het grote Haesaertiaanse klemwoord op: melancholie, aanwezig in een massa kernwoorden van het type ‘verdriet, huilend, droefheid, wenen...’, existentieel gekoppeld aan de ontgoocheling om de vergankelijkheid, aan ‘de hagelwitte vrees, de rode angst’ (10) of aan de contactloosheid, de afgeslotenheid en de teleurgang van de droom. De belangstelling voor de dood, het einde-leven, de ouderen en de aftakeling gaat hiermee natuurlijk samen. Allusies op de mens als natuurschender, op zijn ontaarding tot

[p. 294]

mechanisch wezen en op de onvermijdelijke milieuverontreiniging konden in dit kader onmogelijk ontbreken.

Ook in de metaforiek herkent men duidelijke expressieve groepen. Zo is er een heel complex van beelden die begrenzende ruimten of grensvlakken oproepen of die door de dichter als begrenzend ervaren worden: lichaam, bokaal, glazen stolp, huis, muren, wanden, cirkels, kamers, trommelvlies...

Als pendant, maar veel minder uitgebreid dan het begrenzingscomplex, verschijnen een aantal evasieve beelden als ‘ontsnappen, groeien, breken,’ steeds aansturend op een doorbreking van de ingeslotenheid. Zo bijvoorbeeld het doorbreken van de cirkel bij het knikkerspel.

Frequent is ook het vissymbool, de vis in zijn glazen gevangenis, verbonden met de mens en zijn dood:

‘Vlijmscherp wapen is het water,
binnen de huid van een bokaal
bewaart het vissen, geeft hen zelfs
af en toe bemoedigend schouderklopjes.
(...)
En later komt het ogenblik waarop
het netwerk van de dood ontstaat.’ (34)

Zeer effectief en veelvuldig gebruikt bij het opbouwen van de ontmoedigingssfeer, is het beeld van het kind:

‘De kinderen die uit het lichaam breken,
strijken met de vogels neer, eten uit de hand
en dragen leuzen als gebeden mee
totdat de luchtbel in hun ogen zelfmoord pleegt.’ (32)

Het blote constateren van de kwantitatieve wanverhouding tussen de twee complexen opsluiting-ontsnapping levert dan een onmiddellijke verklaring voor de grondtonen pessimisme en melancholie van deze poëzie.

Zoals gezegd, evenals in Droevig Feest, neemt het lichaam in deze bundel als beeldingscentrum een belangrijke plaats in, met een duidelijke voorkeur voor de verlichamende metafoor (enkele simpele voorbeelden: ‘het trommelvlies van de stilte’ (6), ‘de vingers van de bomen’ (14)). Dit procédé, want Koudbloedig sterkt mij in de overtuiging dat Haesaerts lichamelijke beeldspraak, - het weze herhaald: dikwijls steunend op de trouvaille, aardig naar het procédé toegaat - leidt niet zelden tot ergerlijke, banale stadhuisclichés: ‘de lange vingers van het licht,’ (36), ‘de vingers van de bomen’ (14), ‘morgen zal de zomer / naast mijn bed staan. In zijn van vreugde / goudblond haar, zullen de appels blozen.’ (10)

Naast de verlichamende metafoor treedt, minder frequent, de metafoor op

[p. 295]

die ontlichaamt, die het lichaam of delen ervan weergeeft in termen van niet-lichamelijkheid. De dichter wordt dan in meer of mindere mate objectiverend toeschouwer en de effecten van objectivering en, bij een meer intensief transformatieproces, vervreemding, leveren voor de verrassingsdichter Haesaert duidelijk een dankbare poëtische stof.

Maar ook hier kunnen geslaagde verzen als

‘Dit leegstaand lichaam wordt herhaaldelijk
verhuurd, de nieuwste bewoners hangen
geen gordijnen.’ (13)

het falen van rasechte clichéverzen niet doen vergeten:

‘de toekomst tovert parels in de rijke kamers
van mijn lichaam’ (10).

De switch-metafoor, een typische techniek voor een dichter die streeft naar vervreemding en verrassing, komt bij Haesaert vrij vaak voor. Bijwijlen ontstaat hieruit een weinig apprecieerbare pronkpoëzie, elders, als de echte, de krachtige Haesaert zich vertoont, een zeer zinvol transformatiemoment. Ik citeer uit het openingsgedicht ‘Visueel’:

‘De velden staan droog en gespannen,
koeien leven de voorraad van hun uier leeg.
(...)
In het lood van hun lichaam verbergen
de bomen het laatste symptoom
van beweging; vogels met het blote oog
onzichtbaar, broeden de zomer uit.’ (5)

Vaak komt ook een dier opduiken als symbool, als geladen met suggestiviteit, echter veel minder doorgevoerd en minder absoluut dan bij Claus. Toch vind je ook bij Haesaert sporen van mythologisering van het dier, waar het namelijk, samen met het kind, bij herhaling symbool wordt voor de verloren gegane zuiverheid.

Terwijl het kring-, het cirkelprincipe in Droevig Feest een bijzonder zinvol structuurelement was, lijkt het nu een mogelijkheid tot negatieve kwalificatie geworden. Inderdaad, het kringgebeuren blijkt nu ook door te dringen in de beeldtechniek, in de metaforiek. Beeldtechnisch blijkt Koudbloedig immers in belangrijke mate een herhaling van Droevig Feest, waardoor Haesaert naar voren komt als een bijzonder statisch dichter, meermaals louter terend op een onmiskenbaar maar vrij steriel vakmanschap. Deze vaststelling betekent, voor een poëzie als de zijne, een erge devaluatie.

Maar ondanks alles blijft Walter Haesaert een knap dichter, bij momenten zelfs uitzonderlijk (ik denk aan ‘Dit leegstaand lichaam’ (13) of ‘Merendree’ (44)).

[p. 296]

Aangezien het in de poëzie op taal, taalkracht, transformatiekracht, surprise aankomt, blijft hij een groot woord meespreken, wat men om welke redenen ook moge beweren.

Haesaert exploiteert een techniek, verlaagt deze soms tot procédé maar in zijn beste gedichten ontstaat nog steeds een meesterlijke taalwerkelijkheid, een uniek produkt van de dichterlijke omschepping. Ten bewijze en tot besluit dit citaat uit ‘Aan de sneeuwgrens’ (20):

‘De aardbol wentelt met ontvleesde dieren
aan zijn vel, bijtend een mijnschacht
in de koele aarde of de ruimte zoekend,
met bloedrode ernst omdat een wolk

voor hen geen lichaam heeft. De wind
ontwaakt, verschrikt, verstijft en gaat
zeer droevig op zijn linkerzijde liggen.
Het licht wordt in een kooi gebracht,

wangzak van het gewichtig monster.’