Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 219]

Marcel Janssens / Achter de rijmen van Achterberg

Kroniek

Martien J.G. de Jong is de detective van de Nederlandse literatuur aan het worden. Hij gaat graag uit op interview, klampt graag mensen achter het boek aan, kijkt al in het nest voor iemand er weet van heeft waar het zit. Voor het opspeuren van zulke, hetzij uit onachtzaamheid hetzij uit discretie verwaarloosde vindplaatsen heeft hij een zeer fijne neus. Zo doet hij verrassende vondsten en bevindingen die de insiders waarschijnlijk niet met verstomming slaan, maar waarover hij dan toch het eerst met slaande trom verslag uitbrengen kan. (De titel van zijn boekje over Achterberg, waarin hij een van diens gedichten, Research, op zichzelf toepast, is al een vondst: ‘een heer staat op om van u te getuigen’ en om ‘u (te) bewijzen uit het ongerijmde’ schreef Achterberg; welnu die heer is... Martien de Jong). Ik vind dat hij zijn vondsten met het enthousiasme dat hem kenmerkt een beetje te haastig in zijn boeken gooit. Nu hij zijn Bewijzen uit het ongerijmde. Het probleem Achterberg ('s-Gravenhage, Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar/Brugge, J. Sonneville, 1971, 81 blz.) zelf reeds van op afstand kan lezen, zou het mij niet verwonderen dat hij al hier en daar wat voorzichtiger en genuanceerder zou argumenteren. De vondst die hij deed in verband met Achterbergs biografie (of die hij althans openbaar maakte), was echter te mooi om er niet direct munt uit te slaan. Achteraf kunnen de hoeken dan wel worden afgerond. Vergeten we ook niet dat M. de Jong een geboren polemist is. Hij houdt niet van ‘omtrekkende bewegingen’ of ‘omgelogen taboes’ als het rechtuit ook kan. Hij reageert in zijn jongste publikatie tegen de ‘mysterieuze intimi-sfeer’ rond Achterberg (blz. 47), meer bepaald tegen W.H. Nagel en B. Bakker, die naar zijn zin de feitelijke informatie omtrent Achterberg te veel hebben ingesponnen in dubbelzinnigheden, vaagheden, geheimdoenerij. M. de Jong zelf doet wel één keer bepaald geheimzinnig in zijn essay, maar hij is er de man niet naar om een potje gedekt te laten als hij geroken heeft dat iemand anders dat wél wil doen. Vandaar de polemische hoogspanning die zijn geschriften kenmerkt, ook deze bijdrage tot de opheldering van het probleem Achterberg.

Wat ik in dit boekje het meest bewonder, is zijn kerngezonde literairkritische methode. M. de Jong heeft zijn standpunt inzake de interpretatieleer,

[p. 220]

vooral dan in verband met de relatie tekst-context, al vaker uiteengezet. (Wees gerust, hij verwijst zelf in zijn noten wel naar de vindplaatsen.) Nu past hij dat consequent toe in een geval dat kan dienen als testgeval voor zijn literairkritische methode. Het is in de grond het gezond verstand zelf, maar het mag in de huidige constellatie van het literatuuronderzoek nog eens onderstreept worden: literatuurstudie is op de eerste plaats tekstanalyse, maar wie trekt de grens tussen tekst en context? M. de Jong opteert met het volste recht voor de multidimensionele methode die rekening houdt met zoveel mogelijk feitelijke gegevens, tekstuele en andere. Autobiografische gegevens van Achterberg zelf, evenals getuigenissen van derden laat hij echt mee-spelen en mee-spreken in de interpreterende ontmoeting met de tekst. Hij drukt dit gezonde boerenverstand van de criticus-lezer lapidair uit als volgt: ‘Maagdelijke’ poëzielezers bestaan niet of slechts heel kortstondig, en ‘maagdelijke’ critici zijn alleen al door het feit van hun maagdelijkheid onbevoegd. Je kunt niet iets zinnigs zeggen over zaken waar je geen weet van hebt.’ (blz. 34). Hij weet wel dat er soms ‘een ontzaglijke afstand’ (blz. 45) kan gapen tussen het oorspronkelijke biografische gegeven en de poëtische transliteratie ervan, maar om het passende interpretatiekader te kunnen schetsen haalt hij zijn neus niet op voor een buitentalige informatie die bij de lectuur van dienst kan zijn. Het ware al te dwaas om, bijvoorbeeld, het programmatische of anekdotische karakter van de postuum gepubliceerde bundel Blauwzuur te ontkennen. Hoe meer feitelijke informatie daaromtrent vergaard kan worden, des te beter. Wie het goed meent met de literatuurstudie, kan alvast uit dit essay van M. de Jong leren dat men omtrent het meest hermetische gedicht nooit genoeg kan weten.

Bovendien (tweede methodische stelregel, even gezond als de eerste) bepleit M. de Jong niet enkel de valorisatie van biografische gegevens, maar ook de noodzaak om het interpretatiekader over het totaal-oeuvre van de dichter te verruimen (blz. 30). Hij schrijft: ‘Een tematisch onderzoek van Achterbergs poëtisch oeuvre heeft pas zin wanneer men rekening houdt met alle varianten, met de chronologie der afzonderlijke gedichten, en met de kompositie van alle bundels en verzamelbundels.’ (blz. 38). Dat is natuurlijk een hele brok werk, maar hij wil alvast omtrent de cyclus Zestien en omtrent het bundeltje Blauwzuur de gewenste bibliografische informatie verschaffen die tot een adequater interpretatie van het totaal-oeuvre leiden kan. De ondertitel van zijn essay luidt ‘Het probleem Achterberg’. Hij heeft wel degelijk de pretentie om met de hier aangereikte informatie de lectuur van het totaal-oeuvre in de juiste richting te sturen.

Als bijdrage tot het probleem Achterberg levert het essay van M. de Jong

[p. 221]

zijn waardevolste informatie in de hoofdstukjes 4 en 5. Daar heldert hij, bij mijn weten het eerst met evenveel woorden, de identiteit op van het meisje Bep, het ‘wezen van zestien jaar’, aan wie Achterberg de cyclus Zestien opdroeg. Deze verzen verschenen voor het eerst in de bundel Dead End (1940), daarna met een strofe aangevuld in de bundel Existentie (1946). De opdracht ‘Voor Bep’ uit de bundel van 1946 viel weg in de door Achterberg zelf nog samengestelde Verzamelde Gedichten, gepubliceerd bij Querido in 1963, een jaar na de dood van de dichter. De lezer die het ‘bundeltje’ Zestien (de vijf strofen die aan Bep werden opgedragen, plus nog 12 andere gedichten) in de Verzamelde Gedichten vindt, ontmoet daar dus helemaal geen naam ‘Bep’ meer, maar het kan geen kwaad dat de Achterberg-filoloog wete wie dat wezen van zestien jaar is. Wie is Bep? M. de Jong is haar gaan opzoeken. Zij is nu een vrouw van vijftig jaar en de enige overlevende van het drama van 15 december 1937 in Utrecht. Ze was toen zestien jaar, dochter van de hospita waar Achterberg als ‘krisisambtenaar’ inwoonde. Na een aanrandingspoging loste Achterberg twee revolverschoten: het ene doodde de hospita, het andere verwondde haar dochter in de hals. Dat is allemaal sinds lang bekend (en niet meer verzwegen), maar de ophelderingen van M. de Jong kunnen wel nuttig zijn bij de lectuur van de vijf strofen die de cyclus Zestien omvat. De informatie in hoofdstuk 5 omtrent de postume bundel Blauwzuur, die volledig geïnspireerd werd door Achterbergs verblijf in een psychiatrische inrichting na het drama in Utrecht, is m.i. veel interessanter. M. de Jong is hier volop in zijn geliefkoosde doen: hij kan het anekdotische karakter van deze bundel deskundig toelichten, een mysterieus doende Bert Bakker polemisch terechtwijzen en vooral zijn grensoverschrijdingen tussen tekst en context ondernemen. Deze bladzijden over Blauwzuur zijn voor mij de belangrijkste uit het essay, belangrijker alleszins dan de informatie omtrent de interpretatie van Zestien.

Wegens het belang dat hij aan biografische gegevens toekent, zou men kunnen verwachten dat M. de Jong in zijn interpretatie van Achterbergs centrale thema de ‘gij’ van de gedichten zonder meer gelijk zou stellen met een gestorven geliefde. Hij merkt evenwel terecht op dat het centrale thema niets van zijn waarde verliest wanneer men de biografisch gestorvene niet gelijkschakelt met de afwezige ‘gij’ uit de verzen. De ‘gij’ op rijm hoeft inderdaad geenszins de personen (of persoon) uit De Jongs ‘ongerijmde’ bewijsstukken te zijn. Toch is M. de Jong van mening dat ‘in zeer vele gevallen’ de ‘gij’ een gestorven geliefde is ‘die door het ik van die gedichten in en door het vers weer tot leven moet worden gebracht.’ (blz. 21). Nu meen ik dat deze interpretatie ‘in zeer vele gevallen’ (beslist niet in alle)

[p. 222]

wel opgaat, maar dat ze, ook in de gevallen waar ze steekhoudt, Achterbergs poëtische waarheid toch maar gedeeltelijk dekt. Ik heb Achterbergs rijmen altijd als een wezenlijk polyvalent spreken ervaren en ik zou die polyvalentie een beetje radicaler affirmeren dan M. de Jong het doet. Met de ‘wederopwekking van een gestorven geliefde’ als centraal thema in Achterbergs duizend-en-één gedichten heb je nog niet veel gezegd. Laat de obsessionele bekommering om een gestorven geliefde het uitgangspunt geweest zijn (wat nog te bezien valt), als je die honderden gedichten omtrent die overal aanwezige verloren ‘gij’ leest en herleest, dan worden biografische aanknopingspunten daarom wel niet minder relevant, want een ‘ontmaagd’ lezer kan die niet tegendraads buiten spel zetten, maar er klappen voortdurend andere ramen of andere bodems open, en in een voorzichtige polyvalente omgang met de berijmde ‘gij’ wordt de gestorven geliefde steeds meer ‘getranslitereerd’ tot... ja, in de beste gedichten tot vele dingen tegelijk. Bij voorbeeld, ook tot iets dat staat voor ‘woord, poëzie’. M. de Jong zegt zelf dat voor Achterberg in de eerste plaats de poëzie bestond (blz. 25), maar wat hij noemt ‘de poëtisch-egocentrische dimensie’ van het centrale thema (blz. 63) is in dit essay wat in de verdrukking gekomen, precies wegens het overwegende biografische speurwerk en dito interesse. De poëzie bestond wellicht zo exclusief, zo verlossend en vertroostend en zo genaderijk (echt ‘in de eerste plaats’ zoals M. de Jong zegt) voor Achterberg bij de genade van de biografische realia die De Jong hier uit de doeken doet. Precies dat exclusieve heil van het woord boeit mij zozeer in Achterberg. Daarom betreur ik het dat M. de Jong déze dimensie in zijn essay onuitgewerkt liet, meer nog: dat hij die verdonkermaande met speurwerk áchter de rijmen. Daarom komt de ondertitel van zijn essay ‘Het probleem Achterberg’ mij ietwat pretentieus voor. Als ik het even kras mag stellen: je bent nog kilometers van het probleem Achterberg vandaan als je bij Bep op bezoek bent. Daarom vind ik het ook wat hinderlijk, M. de Jong te horen zeggen dat hij een gedicht als Droomlot ‘volledig’ meent te verstaan (blz. 29), of dat Rilkes Requiem ‘für eine Freundin’ ‘volledig begrijpelijk’ wordt wanneer men weet wie die vriendin was (blz. 31). Beter is, te zeggen dat de kennis van biografische omstandigheden aan een gedicht een dimensie meer verlenen kan (blz. 30), omdat het interpretatiekader met een spanning meer verrijkt wordt. Maar ik zou ook na M. de Jongs ophelderingen niet durven zeggen dat ik Achterbergs rijmen volledig versta.

In dit verband moet ik nog een verwarrende tegenspraak in zijn essay signaleren. Op blz. 22 zegt hij dat hij de verhouding tussen het leven en de werken van een auteur niet literairkritisch, maar een psychologisch probleem is; op blz. 33 beweert hij het tegendeel: het biografisch gegeven van 1937 heeft

[p. 223]

‘wel degelijk literair-kritisch belang’. Wat is het nu? Kennelijk het tweede, want anders heeft het hele essay van M. de Jong geen zin. Zijn essay toont precies aan dat de relatie tussen leven en werk zeker van groot literairkritisch belang kan zijn!

Ten slotte betreur ik dat M. de Jong zelf niet altijd precieze gegevens verschaft omtrent zijn bronnen. Kon hij dat niet of liet hij het na uit discretie? Welke zijn de ‘direct kontroleerbare uiterlijke gegevens’ van blz 17 i.v.m. de gespannen betrekkingen tussen de hospita en de ex-onderwijzer? Konden de brieven uit het Utrechtse huis van bewaring, waaruit De Jong citeert (blz. 23, 25 en 71), niet nader geïdentificeerd worden? Zou het essay van M. de Jong dan ook nog teren op taboe omtrent Achterberg? Dat ware het laatste dat men van M. de Jong zou verwachten. En toch...?