Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 117

[p. 137]

Kroniek
Robert Guiette / De literatuur in Frankrijk sinds 1945

Het leven verandert, de literatuur evolueert. Het is altijd de droom van velen geweest een grondig inzicht te verwerven in de tijd die men beleeft. Men slaagde daarin door het persoonlijke contact met de dingen, de mensen, de geschriften, door alle waarnemingen te coördineren en erover na te denken. Vandaag de dag blijkt deze onderneming hachelijker dan ooit, en men kan ze moeilijker dan vroeger op zijn eentje tot een goed einde brengen: men doet een beroep op gidsen, op initiatoren. De studenten eisen informatie over wat hen omringt, over wat nu gebeurt. Zij weigeren afgesneden te worden van hun tijd, het verleden interesseert hen nauwelijks. Alleen het actuele telt.

Onze bestaansmodus is veranderd. De historici zeggen en bewijzen het ons. Zij kunnen ons helpen om klaar te zien in de wereld die ons omringt; wij op onze beurt zullen dan trachten er de literatuur van onze tijd in te situeren.

Onder de recente werken met betrekking tot de hedendaagse geschiedenis is een van de aantrekkelijkste wel Le Monde et son Histoire (o.l.v. Maurice Meuleau, uitgegeven bij Bordas en Laffont) en speciaal dan deel 10, eerste band, getiteld ‘Le second vingtième siècle’.

In het begin kan de naar informatie hongerende lezer er zich een beetje onwennig in voelen, opgeslorpt als hij wordt door hoofdstukken die geen direct verband schijnen te hebben met het probleem waarvan hij de oplossing zoekt, en door de illustratie, schitterend en overvloedig en bovendien buitengewoon leerrijk.

De lezer volgt op zijn ontdekkingstocht geest en sensibiliteit van de Jakobson, Claude Lévi-Strauss, Jacques Lacan, Michel de Foucault, hedendaagse scheppende mens, doch ervaart hoe moeilijk het is de tijd waarin men zelf leeft te overzien en te beoordelen. Het historische, economische, wetenschappelijke standpunt volgen elkaar op. Dan komt een hoofdstuk dat tot titel draagt Sciences de la vie et sciences de l'homme.

‘Le XIXe siècle avait apporté la notion de temps, de durée, d'irréversibilité des phénomènes...’ De gedachte verspringt naar de twintigste

[p. 138]

eeuw, naar Proust en zijn ontelbare commentatoren. Wij ontmoeten het Behaviorisme, de Gestalttheorie, het Structuralisme, de linguïstiek: ‘un champ intellectuel dans lequel se situent très largement les sciences de la vie et de l'homme’. De namen Ferdinand de Saussure, Roman Noam Chomsky en hun respectieve theorieën eisen de aandacht op. Onmogelijk het belang van dit alles voor de hedendaagse kritiek te ontkennen. Maar de scheppende literatuur komt niet ter sprake, en de band tussen al deze theorieën en de eigenlijke literaire werken moet nog gelegd worden. Misschien vinden wij hem in het nog niet verschenen laatste deel.

Het object van onze speurtocht wordt nu vernauwd. Wij beperken ons tot de Franse literatuur. Een recent boek kan ons helpen: La littérature en France depuis 1945, geschreven door Jacques Bersani, Michel Autrand, Jacques Lecarme en Bruno Vercier (Bordas, Parijs). Zeker, wij moeten het oog gericht houden op alles wat ons omringt. Alles hangt samen: de reclametekst, de krantetaal, radio, televisie, chanson, film, beeldverhaal, detective, stationsliteratuur, science fiction enzovoort. Er is de gedachte onder al haar vormen en er is de religie, de wetenschap, de wijsbegeerte. Maar er is nog veel meer: als wij de synthese willen maken van al wat ons omringt, dan mogen wij evenmin het materiële leven vergeten, of de mode, of het parfum van het leven...

Het is bekend hoe weinig belangstelling het grote publiek voor de poëzie heeft. Maar wat is er van de notie poëzie geworden? Specialisten beweren ze in een formule te kunnen onderbrengen en zijn er op die manier glad naast. Het ‘onderwerp’ van de poëzie is het hele leven, de hele gedachte, heel de taal met al haar spelingen. Paulhan zei in 1941: ‘Je ne sais s'il est vrai que les hommes de lettres se soient contentés jadis de distraire d'honnêtes gens. (Ils le disaient du moins.) Les plus modestes de nous attendent une religion, une morale, et le sens de la vie enfin révélé.’ Zich beperken tot wat men de Schone Letteren noemde komt neer op het hanteren van een pedagogische methode die de werkelijkheid vernauwt en wellicht verminkt. Het meest fundamentele hoofdstuk van het werk dat ik hier bespreek heet dan ook ‘Quelle littérature?’ en staat aan het eind van het boek. Het stelt die problemen heel scherp.

Wat voor ons de literatuur uitmaakt is niet enkel het geschreven, maar ook het gesproken woord, alles wat men leest, in de oorspronkelijke tekst of in vertaling, werken van toen en van nu, origineel werk,

[p. 139]

bewerkingen, plagiaat, oorspronkelijk of buitenlands werk; kan men trouwens niet van élk lezen zeggen dat het een vorm van vertalen is? Dat alleen al doet het probleem van de taal oprijzen.

Verschilt ‘La littérature en France depuis 1945’ grondig van wat men vroeger een panorama van de hedendaagse letteren zou hebben genoemd? Het is vandaag de dag moeilijk zo'n panorama te schetsen: het impliceert snelle reflexen en vlugge reacties op de eigen tijd. Wat mij betreft, ik ben wantrouwig ten aanzien van een dergelijke onderneming, en ik ben niet de enige. Ook de auteurs van het besproken boek zijn deze mening toegedaan. Twintig jaar geleden toonde Gaétan Picon zich niet optimistischer toen hij in het voorwoord van zijn Panorama de la nouvelle littérature française schreef: ‘Pas plus que le son ou la lumière, la littérature ne se propage instantanément. Le public n'est touché par elle qu'avec un sensible retard, et cette loi du retard n'épargne pas non plus les critiques: bien peu acceptent de se pencher sur la littérature du jour, sur cette littérature “non triée” dont parle Thibaudet, si ce n'est au jour le jour, précisément, et sans trier avec une suffisante rigueur. Et pourtant, c'est à la littérature en train de se faire que va la curiosité du lecteur.’ Welk werk zal dan durven beweren een geldige en definitieve synthese te bieden?

In het hier besproken werk wordt aandacht besteed, zoals men kon verwachten, aan het existentialisme, het surrealisme, aan de verschillende ideologieën (communisme, christendom), aan de nationale inspiratie. In het domein van de traditie worden alleen Valéry, Gide en Claudel genoemd, hoewel zij twee generaties voor de huidige leefden en niet alléén stonden. Na Saint-Exupéry en Bernanos komen de min of meer bejaarde dichters ter sprake: Saint John Perse, Supervielle, Reverdy, Eluard, Pierre Jean Jouve, dan Pierre Emmanuel en René Char... Degenen die hier niet vermeld zijn, zal ik niet opnoemen. De lezer zal ze naar eigen smaak en voorkeur de plaats geven die hen toekomt. Maar hij zal zeker ook de kwaliteit van de hier geschetste portretten en de kritische oordelen appreciëren: de bladzijden over Michaux, over Blanchot, over Beckett, over het experiment in de literatuur. Hij zal met profijt de bladzijden over de nieuwe romans en over de Nouveau Roman lezen, over de nieuwe kritiek en niet het minst de talrijke uittreksels uit de werken zelf.

Wat de actuele poëzie en de allernieuwste literatuur betreft, hier zal de lezer zich wellicht een beetje in de steek gelaten voelen, want ook de auteurs zelf voelen zich overweldigd door de omvang van hun taak en door de onmogelijkheid de synthese te maken van een literatuur

[p. 140]

van de meest uiteenlopende herkomst en van het meest wisselende uitzicht, en waarvan het belang soms alleen schijnt te liggen in het feit dat zij verschijnt. Wat er ook van zij, de lezer zal in de loop van zijn lectuur heel wat opmerkingen hebben genoteerd die hem doen nadenken. Ik wil slechts één voorbeeld aanhalen: onze tijd wordt gekenschetst als ‘la fin d'une littérature considérée comme l'un des beaux-arts’. Wat betekent deze opmerking in haar volle omvang? Ik kan hier slechts de vraag stellen.

De laatste regels van het boek zijn een rechtvaardiging van de onderneming en maken ons duidelijk wat wij ervan kunnen verwachten: ‘Tout tableau critique sérieux de la littérature moderne, écrivait Julien Gracq en 1960, est impossible, ou plutot la comptabilité ne peut en être tenue qu'en partie double: d'un côté le manuel scolaire (...) cantonné dans les valeurs traditionelles, de l'autre les panoramas des valeurs de choc.’

Hoe men het ook draait of keert, welke moeilijkheden overwonnen moeten worden om een overzicht te schetsen van een tijd waar wij middenin leven, het hier besproken werk is een goudmijn aan informatie en kan beschouwd worden als een uitstekende inleiding tot de aandachtige lectuur van de werken zelf, die alléén tot echte kennis en inzicht kan leiden.