Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 115

[p. 770]

Kroniek
Luk Adriaens / Ruyslincks jongste boek: een interessante mislukking

Ward Ruyslinck: De Apokatastasis of het apocriefe boek van Galax Niksen. Manteau, 1970, 138 pp.

In een van haar opstellen constateert Julia Kristeva, een der belangrijkste vertegenwoordigers van de Tel Quel groep, dat de klassiek-burgerlijke roman zoals hij tot aan het einde van de negentiende eeuw beoefend werd, eigenlijk een gesloten geheel vormt, in die zin dat de betekenis die in een roman voortgebracht wordt, op alle stadia van dit werk dezelfde blijft: ‘(...) ce message, cette morale, ce signifié constant qui traversent tout le texte, (...) nous le retrouvons tel quel au début aussi bien qu'à la fin du roman. Nous parierons donc du texte romanesque comme d'un texte clos (...)’ (Problèmes de la structuration du texte in: Théorie d'ensemble, 1968, p. 303). Een dergelijk voorbeeld van burgerlijke roman - wij gebruiken de term niet in pejoratieve zin - is Ruyslincks jongste werk. Dit verklaart dan ook waarom een bespreking van De Apokatastasis zich eigenlijk zou kunnen beperken tot een parafrase van de eerste twintig regels, het zo-genaamde ‘incipit’ (p. 5). Heel Ruyslincks roman is als het ware een uitbreiding van dit voorwoord, en bestaat eigenlijk uit niets anders dan een reeks handige transformaties van de elementen die in een notedop in de ouverture van De Apokatastasis vervat zitten. Wij zouden zelfs verder durven gaan: de tekst legt reeds van bij de aanvang zijn eigen kwaliteiten én gebreken bloot.

Vooreerst stelt de verteller zich voor: na een lange afwezigheid (‘dertien lichtjaren’) is Galax Niksen naar zijn planeet (‘De Bewoonbaarheid’) teruggekeerd. Groot is zijn desillusie wanneer hij moet vaststellen dat er op aarde nog steeds niets veranderd is; hieruit kan de lezer al opmaken dat Galax Niksen tot het geslacht der wereldhervormers behoort, wat mede bevestigd wordt door het kwalifikatief ‘gezant der heidenen’ dat hij zichzelf niet zonder enige trots toekent: idealisten zijn immers heidenen of ‘ongehoorzamen’ in 's werelds ogen. Nochtans zijn we enigszins geïntrigeerd door de naam van de ver-

[p. 771]

teller. De titel vertelt ons immers dat zijn visitekaartje vervalst is: Niksens boek is apocrief. Het is pas in het ‘explicit’ (pp. 137-138) dat de verteller zijn ware identiteit zal onthullen: hij blijkt namelijk ‘de ziener Dragon’ (p. 121) te zijn die in het verhaal zelf een rol speelt. De verteller is dus voor een deel ooggetuige van datgene wat hij in zijn boek weergeeft.

Niksen-Dragon kondigt in zijn voorwoord het tweeledige thema van De Apokatastasis aan: vooreerst cirkelt zijn verhaal rond de figuur van Groll, die hij in zijn nawoord ‘de heidense martelaar’ noemt, en waarvan hij ‘het leven, de verrukkingen, de verdrukkingen en de wanen’ beschrijft. Tevens wordt Grolls verontrustende afkomst gesuggereerd: hij is de zoon van de vrouw Ebra ‘en van geschonken zaad’, aangezien de officiële vader bij impotentie verstek liet gaan.

Het tweede thema is van meer ideologische aard: het betreft de eeuwige tegenstelling tussen de ‘verzadigde mens’, elders ‘de ingezetene’ genoemd, en de ‘afgewekenen’ ‘die niet willen stilstaan in het voltooide, die opzien naar de uiteindelijke vervulling’. Deze tweevoudige thematiek, de oppositie ‘ingezetene’-‘afgewekene’ en de beschrijving van Grolls levensloop zal als het ware vertaald worden in termen van erotiek en seksualiteit: de schrijver Niksen ‘zadelt zijn verlangen om de liefde te berijden.’

Het ‘incipit’ doet nochtans meer dan verteller en verhaal aan de lezer presenteren: het suggereert hem tevens hoe hij de tekst moet lezen, wil hij hem naar juiste waarde schatten. De eerste regels van het boek leveren enkele sleutelwoorden die met een opvallende regelmaat in het eigenlijke verhaal opduiken. En hierin toont Ruyslinck zijn virtuositeit: dat hij een tekst die door een te grote complexiteit in gebeurtenissen en ideeën zijn samenhang dreigt te verliezen, steeds opnieuw in de hand weet te houden.

Een eerste sleutelwoord dat door de schrijver met een verbazingwekkende handigheid aangewend wordt, is de term ‘wederoprichting’ en synoniemen. Reeds in het ‘incipit’ zinspeelt Niksen op ‘de beloofde wederoprichting aller dingen’. De lezer voelt onmiddellijk de semantische geladenheid van dit woord aan. Vooreerst wordt hier duidelijk gealludeerd op de Apocalyps, die tegelijk ondergang en hergeboorte betekent; hier wordt ons een sleutel gegeven voor de enigmatische titel van dit boek: deze kondigt nog vóór het ‘incipit’ het apo-calyptische karakter van Ruyslincks werk aan. Een tweede betekenislaag heeft betrekking op de impotentie van Warik en van diens zoon - dit laatste aspect is trouwens één van de centrale punten

[p. 772]

uit de roman. Het verhaal zelf zal deze intuïtie bevestigen, aangezien het laatste hoofdstuk (pp. 128-137) de titel draagt: ‘De wederoprichting aller dingen’, en vertelt hoe Grolls bron die ‘niet uitgedroogd maar alleen verstopt’ was, door de volledige liefde opnieuw aan het vloeien gaat.

Hoe sterk apocalyptisch het boek getint is, blijkt uit twee andere centrale begrippen die eveneens in de ouverture van het boek opduiken. In het boek der Openbaring spelen kosmische elementen, waaronder de hemellichamen, een belangrijke rol. Ook bij Ruyslinck vinden we aandacht voor zon, maan en sterren terug; zo is het geen wonder dat de verteller Dragon het pseudoniem Galax Niksen draagt, te meer daar hij vóór het schrijven van zijn roman een lange reis door de Melkweg ondernomen heeft. Dergelijke begrippen komen met obsederende regelmaat terug in het verhaal. Zo blijkt het sterrenbeeld een sterke profetische kracht te bezitten, en de ‘gesternten’ (p. 113) beheersen het menselijke lot. Elders krijgt het kosmische een humoristisch tintje. Ziehier hoe Ruyslinck het literaire bedrijf tekent: ‘De nieuwe dichters besprongen de aarde als vurige varren en de oude dichters wentelden voort om de zon en voltooiden hun laatste etmaal (...)’ (p. 24). Wanneer men bij Groll informeert naar Warik, zijn vader, dan antwoordt hij ontwijkend: ‘hij is in een baan gebracht’, wat evenveel betekent als: hij is verdwenen (p. 37). Beide laatste voorbeelden illustreren duidelijk wat wij zouden noemen het divertimentokarakter van De Apokatastasis; op dit punt komen we dadelijk terug. Tenslotte treffen we in het ‘incipit’ nog een tweede sleutelwoord uit de apocalyptische sfeer aan. De ruiters van de Laatste Dag hebben in Niksens verbeelding wel een zonderlinge betekenis gekregen. Immers, zijn boek is doordrenkt van paardenterminologie, gaande van ‘zadelen’ via ‘bestijgen’ naar ‘berijden’. Weliswaar speelt de edele viervoeter een niet te onderschatten rol in het tweede deel van het verhaal, maar toch heeft het paardenjargon een uitgesproken seksueel karakter. Dit kondigt de verteller reeds enigszins aan waar hij schrijft dat ‘hij zadelt zijn verlangen om de liefde te berijden’. Onmiddellijk daarop volgt dan de beschrijving van het potsierlijk-walgelijke ‘feest van de ongezadelde maagden’ waarin beide seksen met veel brio de rol van paard en jockey spelen, een spel dat zowat op elke pagina van het boek verdergezet wordt.

Ten slotte geeft het ‘incipit’ ons ook een voorsmaakje van het taalgebruik in De Apokatastasis. Het zopas besproken apocalyptische element in dit boek dringt consequent door tot in het aangewende

[p. 773]

idioom, zodat we hier reeds enkele bijbels gekleurde woorden en zinswendingen aantreffen. Zo moet de verteller vaststellen dat ‘nog niets vervuld is’, en dat het gebeente van de ‘ongehoorzamen’ nog steeds vermorzeld wordt. Archaïserende inversie en personificatie van abstracta vinden we in volgende zin verenigd: ‘Dit is het boek van (...) Galax Niksen, waarin hij zadelt zijn verlangen om...’. De Apo-katastasis krioelt van dergelijke animistische uitdrukkingen, waarbij vaak ook lichaamsdelen verpersoonlijkt worden, wat wel te verwachten viel in een werk dat zich in een land van bronst en geilheid afspeelt. Eigen aan de bijbelse sfeer is tenslotte nog de verrassende afwezigheid van de hedendaags seksuele terminologie.

De openingsregels van De Apokatastasis bevatten niet alleen de voornaamste kwaliteiten, maar reveleren ook gewild enkele literaire hebbelijkheden van Ward Ruyslinck. In het bijzonder hindert ons het symbolisch-allegorische karakter van eigennamen en gepersonifieerde begrippen. Zo was het werkelijk niet nodig, de verteller van het pseudoniem Galax te voorzien, en dat Groll zijn naam kreeg wegens de knorrende geluidjes die hij als zuigeling uitbracht, lijkt ons allesbehalve origineel. Nu kan men als argument aanvoeren dat deze naamgeving-volgens-de-fusistheorie het verhaal een archaïserend tintje geeft; wij menen echter dat Ruyslinck zijn tekst ontsiert met hypernadrukkelijke namen als ‘Hetevinger’, ‘Tetje Loempia’, ‘Oxtail’ enzovoort. Een zin als de volgende toont duidelijk het gevaar van dergelijke naamspelletjes aan: ‘De leiding van de operatie werd toevertrouwd aan Trimbok, die aan het hoofd van de kolonne reed als een stormbok, als een poortenbeuker.’ (p. 47). Wij wijzen op deze schrijffout bij Ruyslinck omdat ze onzes inziens typisch is voor zijn hele oeuvre; wij hebben ons reeds herhaaldelijk geërgerd aan het te expliciete en barokke karakter van zijn teksten, zelfs de grotere zoals ‘Het Reservaat’ en ‘Het dal van Hinnom’.

Vooraleer wij de bouw en de betekenis van De Apokatastasis belichten, willen wij nog even terugkomen op het divertimentokarakter ervan, omdat dit laatste ons fundamenteel lijkt. Meer dan ooit voelt men dat Ruyslinck zich al schrijvende amuseert: hij bespeelt meesterlijk alle registers van zijn taaimedium en goochelt met stemmingen. Vaak vermengt hij twee taalspelen in één paragraaf; zo zien we hoe een typisch bijbelse herhaling in vraagvorm gekoppeld wordt aan een zinsstuk uit de moderne techniek, namelijk de scène waar Tsjief Warik waarschuwt dat zijn zoon clandestien een put aan het graven is ‘op de nieuwe kavel aan de Achterwal, samen met die rode basterd...’

[p. 774]

(p. 15). En ziehier hoe Warik zijn ongeloof uitdrukt in verband met Tsjiefs beweringen: ‘Je hebt sneeuw in je beeld. Waarom zou Groll een put graven op de nieuwe kavel...?’. Elders krijgt Ruyslincks spel een grimmige ondertoon. Dit is het geval voor de passus waarin Trimbok met zijn soldaten een staking onderdrukt. De commandoleider en zijn daden worden er beschreven in een kruising van bijbelse taal (de val van Jericho!) en periodenstijl à la Julius Cesar.

Grimmig en tegelijk plezierig zijn ook de vele satirische passages: de ‘snarenbeul’ der popmuziek (p. 13), de pseudo-kunstkritici (pp. 30 en 114), het leger met zijn sadisten en homofielen (p. 44) en last but not least: de laatste maagden en ‘niet-uitgetredenen’ (pp. 106-112) worden met zwier over een gemeenschappelijke hekel gehaald.

Wellicht krijgt de lezer na dit alles de indruk dat Ruyslinck een soort feuilletonverhaal ineengeknutseld heeft, een picareske roman in losse afleveringen (het boek telt twintig ongenummerde stukjes). Niets is minder waar: ondanks zijn schijnbaar rommelig karakter vertoont De Apokatastasis een sterk bewuste structuur, die men misschien kan vergelijken met een viertoppige versregel. Wij zouden Ruyslincks roman kunnen omschrijven als het boek der verzuchting: van bij de aanvang wordt een spanning opgeroepen (Groll zoekt een oplossing voor het probleem van zijn afkomst en zijn impotentie); geleidelijk komt deze spanning tot een oplossing: van het ‘hangend lid’ (p. 5) komt Groll tot ‘de wederoprichting aller dingen’ (p. 128), en daarmee eindigt het boek. De vier fasen uit deze Bildungsroman zijn alle seksuele momenten. Groll beleeft zijn eerste mislukking met Titi Loempia en ontdekt zijn onmacht. Na twee experimenten (nrs. 7 en 11) die beide gedeeltelijk mislukken, verneemt hij van de dwerghoer de oplossing van zijn tweevoudig probleem: ‘Een vrouw wordt niet bereden als een paard (...), en een ware liefdesheid is hij die de ziel van de vrouw voorbereidt op het geluk...’ (p. 69), en wat zijn afkomst betreft: ‘Dat je uit het zaad van een vrome bent voortgekomen...’ (p. 71). De ware Jakoba vindt hij ten slotte in Gardenia, het bloemenmeisje, met wie hij na een lange voorbereiding tot een volledige vereniging komt. Ruyslinck laat daarop zijn verhaal eindigen met de moord op Gardenia en de terechtstelling van de martelaar Groll. Hierdoor worden meteen de tweede en derde betekenis gerealiseerd die in het neologisme ‘Apokatastasis’ sluimeren: Groll wordt door de Bewoonbaarheid als een apostaat beschouwd, en derhalve wil men zijn teleurgang ofte katastaxis.

De finale van het boek bewijst onzes inziens dat de auteur aan het

[p. 775]

speelse karakter van De Apokatastasis een dimensie wou toevoegen. En dit is meteen ons hoofdbezwaar tegen Ruyslincks jongste produkt: het komt ons voor als een roman die in hoofdzaak ludisch is, maar met een soort ‘diepere dimensie’ als toegevoegde stelling. Ruyslinck ontpopt zich hier als een kruising van jongleur en predikant, of om het met een pastiche op de bloementaal van Gardenia te zeggen: Ruyslinck is een koorddanser op de grens van moraal en esthetica; zijn spel durft niet volledig gratuit te zijn. Jammer voor de verkeken kans.