Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 115

[p. 762]

Kroniek
Hugo Brems / Vertel mij wie hier uit woorden bestaat

Karel Jonckheere: ‘In de wandeling lichaam geheten’ (Manteau, Brussel)

De titel van deze kroniek is het nogal dubbelzinnige laatste vers uit het gedicht ‘Portret van een onbekende’, opgenomen in de jongste poëtische publikatie van Jonckheere, verschenen bij Manteau als Grote Marnixpocket nr. 46. Dubbelzinnig, omdat deze woorden niet enkel betrekking hebben op de dichter, de man die bij uitstek leeft in woorden, maar ook op de mens, de ‘onbekende’ uit het gedicht, die op een andere wijze ook in en door woorden bestaat. Dubbelzinnig nog meer omdat er een verwijt in vervat ligt, aan zichzelf en aan de samenleving, een verwijt dat tegelijkertijd een excuus is. De dichter is ten slotte dichter en werkt in het woord. Zijn daden zijn woorden, zijn wapens zijn woorden, slechts woorden.

Twee belangrijke punten tot begrip van Jonckheeres poëzie zijn hiermee gegeven: de dubbelzinnigheid of ‘dubbelbodemigheid’ ervan, en de obsessie van het woord. Samen vormen zij de problematiek van de verhouding tussen lezen en schrijven. De problematiek van de man die uit woorden bestaat, maar wiens woorden uit menselijk bestaan zijn gegroeid. Verschillende gedichten behandelen deze thematiek. Zo heet het bijv.

‘Hoe op papier de lente
naar binnen te lokken
hoe woorden te verzinnen
die lippen bereiken’ (61)

De concrete beleving werkt als een uitdaging om poëzie te scheppen. Maar zij is sterker, echter dan haar dichterlijk equivalent:

‘maar stel dat nu een merel fluit
een krekel reeds grinnikt
een sparappel knort
alles zou weer onzegbaar zijn’ (61)

Zij mist nochtans één ding. Zij is niet bewust van zichzelf. De stem van de dichter, zijn verwoording is nodig om de wereld, de belevenis een diepe dimensie te geven:

‘vannacht als de lente dit leest

[p. 763]

 

door wimpers sluik en vol dauw

 

(...)

 

murmelt zij haar eigen geboorte.’ (61)

Er is een duidelijke alternerende beweging van het woord weg en naar het woord toe. De dichter kan geen definitieve keuze maken tussen leven en schrijven. Zeer acuut wordt deze crisistoestand beleefd in het gedicht ‘Kwadratuur’ (60):

‘Een zachte regen en het bos kan zingen
al zeg ik dit ik zing nog niet
geen regen maakt mij ooit tot lied
geen blad zal namens mij gaan zingen’

De thematiek leven-schrijven wordt hier nog gecompliceerd door het bewustzijn van de uiteindelijke onmacht van het schrijven. Het bos kan zingen, maar de dichter kan niet zingen namens het bos en het bos niet namens de dichter. Dat is een zekerheid, maar die niet kan verhinderen dat de dichter zich als een verslaafde iedere keer weer opnieuw aan het heilloze woord overlevert. Dat hij daarom spreekt van het ‘hoerewoord’, ‘zingen’ en zichzelf een ‘herfstig pooier’ noemt, kan niet verwonderen. Zijn uiteindelijke wanhoop berust immers op de onoplosbare vraag: ‘hoe kan ik zingen ooit doen zingen’. Een dichter die van deze zekerheid doordrongen is, kan nog moeilijk hoge muzische en divinatorische ambities koesteren:

‘Ik mag de zin niet uit de woorden zingen’

en

‘Wij zijn geen tovenaars, geen alchimisten
die zang en tint en wat ons hart soms weet
vermengen kunnen tot wat wonder heet’ (56)

Met uitzondering van enkele zogenaamde zuiver lyrische uitschieters, is de poëzie van Jonckheere dan ook een zeer aardse, zeer concrete, meestal heldere en daardoor ook enigszins beperkte poëzie. Dat is iets waarvan de dichter zich trouwens zelf ironisch bewust is, wanneer hij zegt dat ‘le grand soufflé’, hem ‘vreemd gebleven’ is, dat hem ‘de arendsblik’ faalt, ‘om aarde en duur profetisch te overschouwen’ en ‘het alomvattend wereldbeeld te bouwen’ (83).

Begrip voor relativiteit, zelfironie en wijsheid zijn zeker niet de minste deugden van deze rijpe dichter. Mild humanisme is er een andere. Heimwee en melancholie zijn even belangrijke karakteristieken. Voeg daarbij een ongewone vaardigheid in het vinden van spitse en treffende formuleringen, en het beeld van de auteur begint zich af te tekenen. Thematiek en levensgevoel worden dus, zoals gezegd, beheerst door

[p. 764]

matigheid en milde rust. De extremen worden geschuwd. Dat is niet enkel het geval wanneer het eigen gemoedsleven of het eigen dichterschap (cf. supra) ter sprake komen, maar ook wanneer sociale en humane bewogenheid de inspirerende krachten zijn. Engagement, vlammende verontwaardiging en meer van die hedendaagse deugden worden bij hem omgebogen tot satire, die meer wijsheid en berusting dan bitterheid bevat. Een van de redenen hiervan is het humanisme van de auteur, dat hem meer oog doet hebben voor de concrete mens met zijn vergeeflijke zwakheden dan voor het abstracte ‘systeem’ met zijn blinde onrechtvaardigheden en misstanden.

Een andere karakteristiek van zijn poëtisch engagement is, dat het ten volle is ingeschakeld in de beleving van eigen gemoed. Het gedicht ‘Smaak van de aarde’ (14-16) is daar een goed voorbeeld van. Het eindigt met de strofe:

‘Kleine planeet
gekneusde vrucht in de herfst van de sferen
wanneer proef ik eens
uw belofte in mijn mond?’ (16)

De hogerbeschreven toonaard van Jonckheeres dichtkunst maakt hem bijzonder verwant aan die andere weemoedige ironicus en taalvirtuoos, Gaston Burssens. Dat Jonckheere een essay aan hem wijdde, kan daarom niet verbazen, evenmin als de aanwezigheid in deze bundel van het gedicht: ‘Een jaar na zijn dood’, dat begint met de woorden:

‘Ik ben Gaston Burssens
ik wandel met zijn hond.’ (17)

Inderdaad, in sommige gedichten is hij Gaston Burssens, spreekt hij dezelfde taal. Zo bijv. over de melancholie, die hem overvalt tijdens een dienstreis:

‘en dan vannacht op een leeg bed
terwijl ik nors een schoen uitschop
achter mijn rug een tweede bed
waar als het licht is uitgeknipt
mijn aarzelende hand zich strekt
en enkel vindt wat ieder raakt
die na mij komt of voor mij was
zijn neergegooide regenjas.’ (25)

De drang om alles, elke heftige, uit de hand lopende emotie, te bedwingen via de meest gepaste en treffendste formulering, leidt in sommige gevallen tot een weinig vruchtbare retoriek en welsprekendheid. Dan wordt een bijna allegorisch kader uitgedacht, waar de emotie

[p. 765]

als vanzelf in goede banen geleid wordt. Elke uitbarsting wordt geweerd. Een voorbeeld hiervan is ‘Therapie’ (64) waar de lente, als een dokter voorgesteld, door de dichter wordt opgebeld met de vraag:

‘is het groene medikament
u bekend
dat men inneemt
met de ogen
en dat zonder pijn
en nasmaak voor 't hart
van beschreven papier
kan genezen?’

Elders wordt de herfst gepersonifieerd in gesprek met de dichter, als symbool voor de ouderdom. Of er wordt meegedeeld dat de firma ‘K. Jonckheere en zoon / gesticht in 1906’ een lenteaanbieding van ‘Alle merken weemoed / specialiteit heimwee’ te koop heeft (78). Zulke gedichten doen al te artificieel aan om te treffen.

Een ander extreem, dat minder geslaagde resultaten oplevert, vind ik de gedichten, die meer directe, naar het aforisme neigende levenswijsheid brengen, dan poëzie. ‘Wind’ (55) en ‘Op de wijze van’ (30) zijn er typische specimens van.

Een derde categorie misgrepen wordt gevormd door verzen, waar de taalvirtuositeit gratuit wordt, een zelfgenoegzaam spel van klanken en echo's bijv. in ‘Fabel’, over een lampekap:

‘In de grond (in de ruit)
vond ze haar weerschijn
mooier dan haar zijn-schijn’ (75)

Al hebben al die gedichten een eigen charme, volwaardige poëzie zijn ze niet. Die is gelukkig wel ten overvloede aanwezig in het merendeel van de gedichten. Meer dan eens is zij zelfs van uitzonderlijk hoge kwaliteit. Die poëtische kwaliteit is mede te danken aan de bijzondere techniek, die Jonckheere gebruikt om zijn gevoelens uit te drukken. Zelden neemt hij zijn toevlucht tot directe belijdenis of tot abstract en ijl, mysterieus aandoend gemompel. Dat hangt dan weer samen met het gesignaleerde wantrouwen voor mysterieuze en on-aardse geheimenissen. Zijn voorkeur gaat uit naar het concrete. Jonckheere spreekt over dingen die ieder kent en begrijpt, over zijn huis en interieur, de natuur in de omgeving, de bossen en weiden, de nacht en de dag, de vogels, de straat, vrouw en kind, vrienden, reizen. Maar hij slaagt erin die alledaagse dingen zodanig te combineren en te doorleven, dat ze ver boven hun alledaagsheid uitrijzen en de betekenis onthullen

[p. 766]

van het menselijk bestaan met zijn verlangens, ontgoochelingen en droefheid. Enkele van de beste gedichten zijn volgens deze techniek geschreven. Bijv. en willekeurig: ‘Het landschap uit’ (46), ‘De hengelaar’ (20-30), ‘Wachtend’ (57), ‘Sneeuw’ (71), ‘Bestek’ (65). Uit die verzen spreekt een vertrouwdheid met de dingen en de mensen die eropuit is achter de verschijningsvormen en toevallige gebeurtenissen méér te zien, om alles te betrekken op het eigen leven. En dat eigen leven worstelt met die dingen, omdat ze precies door hun materiële vergankelijkheid een voortdurende afbeelding zijn van de eigen vergankelijkheid.

Die vergankelijkheid en het besef daarvan staan de dichter dan ook ononderbroken voor ogen. Zij zijn de bron van zijn ambivalent levensgevoel, dat met een fervente liefde aan het leven hangt en er tegelijk de relativiteit van doorschouwt. Dat inzicht in de relativiteit brengt ons weer bij het begin van deze kroniek en ook bij de laatste strofe van het gedicht ‘Anchio’ (31), die zeer terecht op de achterflap geciteerd wordt:

‘Zal ik nu pas 't geheim doorgronden
het Vlaams en koninklijk geheim
hoe ik in 't onvolprezen onvoltooid
grootwoordenboek der moedertaal
het vers zal vinden onvervangbaar
waarmee ik wat onsterfelijkheid
kan ruilen tegen eigen tijd?’

Nergens worden heimwee naar het absolute en ironisch besef van de zinloosheid van dit heimwee zo intens verenigd als in deze verzen, in deze poëzie.