Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 115

[p. 699]

Kroniek
Lieve Scheer / Robberechts in de spiegel

Na De labiele stilte en Tegen het personage publiceerde Daniël Robberechts De grote schaamlippen bij Nijgh en Van Ditmar. Hier gaat hij nog dieper en sterker dan in vorige werken zich op zichzelf terugplooien. Het lijvige werkstuk omvat negen maand dagboek, waarin hij de structuren van zijn wezen aftast en zoekt te veranderen. Een ‘dynamische zelfgeschrijving’ (ondertitel) gesteund op zelfoverwinning, een moeizaam zich-een-weg-naar-buiten-zoeken uit een neurotische geslotenheid. Misschien kan dit werk het best vergeleken worden met een psychoanalytische kuur. De biechteling kan vooruitgaan omdat hij een openbare daad stelt, zich toeschrijft naar een lezende gemeenschap; als zwijgende, onomgrensde gesprekspartner speelt deze de rol van een analyticus tegenover wie men zijn weerstanden overwint.

Dit boek staat aan de antipode van al wat fictie is en Robberechts heeft het ook zo gewild. Fictie is voor hem overtollige inkleding, leugen en hij herhaalt daarmee wat eens Van Maerlant zei in een society die, juist zoals nu, bepaald werd door handelsbelangen en efficiency, en een cultuur die het hebben moest van ‘nutscap ende waer’. We zijn daar allen deelgenoot aan. Tussen De man die zijn haar kort liet knippen en De grote schaamlippen, beide met dezelfde thematiek (een schizoïde, in duizend verlammende angsten, zelfkwellingen en tegenstrijdigheden gevangen persoonlijkheid) verkiest men anno 1970 dit laatste, omdat het zoveel intiemer en directer lijkt. Hier geen tijdverlies met epische ‘fiorituren’, maar een bloedwarm, bijna chirurgisch ingrijpen in de levende, minuut na minuut tastbare persoonlijkheid. Onze cultuur verkiest het document boven de creatie, het aftasten van een bestaande, verifieerbare menselijke werkelijkheid boven het scheppen van een Pallieter of een Eline Vere. En al is ook dit ongetwijfeld een voorbijgaande en eenzijdige houding, feit is dat De grote schaamlippen overtuigt door een hele reeks van kwaliteiten: morele, intellectuele en vormscheppende.

Moreel eerst en vooral moet men Robberechts bewonderen om de integriteit, de moed, de constante zelfbeheersing waarmee hij zich

[p. 700]

al schrijvend een weg baant doorheen wat men vermoedt aan allerlei verwikkelde en belagende passies. Op het intellectuele vlak treffen het doorzicht en de volharding alsook de scherpe waakzaamheid waarmee mogelijk fouten worden ontweken en valstrikken losgemaakt. Formeel apprecieert men de mogelijkheden van de schrijver om dat alles te verwoorden en gestalte te laten krijgen in een stijl die bij deze houding past: uitdiepend, vasthoudend en uiterst gedepouilleerd. Het moet gezegd dat deze kunst en persoonlijkheid volstrekt aan de antipode staan van bijv. een Jef Geeraerts. Terwijl bij de Kongoauteur de rijke emotionaliteit zich centrifugaal uitleeft in bijna paroxistische zelfopwindingen, ontmoeten we hier zowel in inhoud als vorm een persoonlijkheid die zich van alle kanten op zichzelf terugplooit, observeert en afremt, een leven dat zich ‘in de hand wil houden’ en dat de emoties, in constante zelfondervraging, slechts snipper voor snipper doorlaat, niet meer dan op dat ogenblik beheersbaar, omschrijfbaar zal zijn.

Schriftuur en vormgeving passen trouwens volledig bij die houding. Robberechts gebruikt een moeizame, zoekende stijl. (Hij vertelt ergens dat hij het Nederlands koos omdat dit niet zijn moedertaal was en dus meer inspanning vroeg - een intuïtieve nood om ook op het vlak van de vormgeving het schrijven beetje voor beetje op weerstanden te kunnen veroveren). Opvallend daarbij is hoe hij voortdurend terugkeert op wat hij zo net heeft verwoord, zijn termen telkens weer schrapt voor andere, schakerende synoniemen, in een constante nood aan zelfverbetering, aanvulling, amplificatie. Dit werk is een systematisch en spiraalvormig boren in het woord als in een weerbarstige grond. Zoals ook de psychoanalytische kuur (waar dit werk overeenkomst mee vertoont) in wezen niets anders is dan een gevecht om de taal. Brokstuk voor brokstuk krijgt men greep op allerlei duistere belevingen door ze zich tegen weerstanden en ‘schaamte’ in te laten kristalliseren tot iets dat communiceerbaar en dus menselijk is.

De stijl is tegelijkertijd waakzaam en vasthoudend, maar ook: uiterst gedepouilleerd. De inhoudstafel is verdund tot iets wat eruitziet als een reeks wetenschappelijke formules, te begrijpen wellicht vanuit een nood aan wat ‘bloot’ zou zijn, een ‘naakte korst’. Robberechts wil de dingen naar hun authenticiteit peilen tot ‘op de bodem’, ‘ontdaan van alle schermen, opsmuksels, stofferingen, kalfateringen, die wij er dagelijks op aanbrengen om het gezelliger te maken’. Maar die naaktheid is zo geladen, het koele strakgehouden ritme getuigt van zoveel ascetische zelfbeheersing, dat men als lezer in een gespannen

[p. 701]

luisteren wordt gebracht. De behoefte van de auteur om zich af te zetten tegen de fictie moet trouwens in dit kader worden gezien. Voor zijn uiterst verwikkelde psyche (en voor een groot deel van ons, moderne mensen) is het echte creëren een luxe die hij zich niet kan permitteren omdat een deel van de innerlijke tegenstrijdige gemoedsbewegingen ervoor geschrapt zou moeten worden. Het enige contact dat hij nog als betrouwbaar of gaaf kan beleven is de dingen van de materiële wereld broksgewijze opsommen, aftasten, alleen maar benoemen. De lange beschrijving (tegen het einde van het boek) van een doodgewone weg, meter na meter, huis voor huis, moet men begrijpen vanuit die nood aan ongecompliceerde, tastbare werkelijkheid. Nergens wordt daar het gevoelen doorgelaten, nergens komt er een beleving die het geziene zou kleuren of straalt er warmte van een subjectieve ervaring. Iets van de emotionele chaos doorlaten zou immers een leugen zijn (omdat men er honderd andere dingen voor moet schrappen) terwijl de hele chaos doorlaten mee zou brengen dat de bodem onder de voeten wegzinkt en men gewoon gek wordt. Er blijft dus niets anders over, als dit zieleleven dan toch contact wil hebben, om heul te zoeken in het nuchtere, koele omschrijven van de onmiddellijke objecten. Alle geladenheid balt zich samen in een zuivere substantivisch benoemen: ‘Dit zijn warme herfstdagen vol appelen, pruimen, noten’ of ‘De vogels voor het venster: mussen, merels, glanzige zwaluwen, spreeuwen, grote lijsters - en onder hen drama's die ik nooit ten volle begrijp’. Zulke tot op de kern ontblote zinnen zijn prachtig, omdat het strak bespannen ritme alles laat horen wat zich hier aan innerlijke noden en bewogenheid in teugel houdt.

Bedoeling en schriftuur gaan, globaal genomen, dus duidelijk één zelfde richting uit. Ik zou nu verder de uiteenlopende passages van deze biecht kunnen belichten en aantonen hoe vorm en thematiek ervan telkens in ditzelfde kader passen. Brokstuk voor brokstuk leggen ze het mozaïek van de ingewikkelde persoonlijkheid die Robberechts is, consequent, authentiek in een prachtige synthese van een automatisch-de-tekst-zich-laten-schrijven en een kritische reflexie over wat zich aandient.

Het is dan ook onmiskenbaar dat Robberechts met dit schrijven intuïtief een geschikte geneesweg gekozen heeft (voorlopig althans). Naarmate het boek evolueert verschijnen er een grotere zelfaanvaarding en meer mogelijkheden tot contact. Wat aanvankelijk een monoloog was, een zelfoverwinning, alleen tegenover de eigen censuren, gaat zich stilaan uitdiepen: die innerlijke censuren worden in de vijf

[p. 702]

‘straf’-hoofdstukken geprojecteerd tot een soort achtervolgende rechter, tegenover wie hij teugelloos begint te praten, zich uitbiechten, verdedigen, veroordelingen anticiperen, enz. Het optreden en verdwijnen van deze gefingeerde toehoorder wordt echter nog volledig bepaald vanuit het ik; tot een werkelijke biecht is Robberechts nog niet in staat. Tegen het einde zal ook dit veranderen. De auteur gaat zich meer en meer afstemmen op en richten tot zijn werkelijke partner: de lezer. De stijl wordt soepeler en terwijl aanvankelijk de bekommernis om het eigen leven ‘in handen te houden’ domineerde, breekt nu herhaaldelijk de nood door om ‘open’ te zijn met een accent van kwetsbaarheid en overgave dat er tevoren niet was.

Robberechts' zelfbeschrijving is dus duidelijk therapeutisch: ‘een beweging naar de anderen’ (172). Ze heeft hem ‘gewijzigd, al is het maar doordat de anderen voor dit geschrift noodzakelijk zijn bevonden’ (198). De laatste regel van het dagboek is trouwens letterlijk een vrààg om antwoord, al wordt die helemaal in de lijn van de emotionele beteugeling, liefst uitgedrukt langs een beeld uit de technische wereld der radioverbindingen: ‘Wachtend op je antwoord, ik schakel over, nu jij: Over.’

De vlag waaronder dit werk schuilgaat, ‘grote schaamlippen’, vraagt wel enige opheldering. Ze slaat op het aftasten en bekvechten der innerlijke weerstanden in een beweging naar de anderen: ‘De grote schaamte. De uitgebreide, uitgesproken schaamte. De met de lippen beleden en daardoor goeddeels overwonnen schaamte’ (182). Uit de rest van het geschrift blijkt dat deze ‘schaamte’, zoals bij neurotische personen meestal het geval is, innig te maken heeft met verdrongen en conflictueus beleefde libido. Het kiezen van zulk een dubbel-zinnige titel is dus een bravourestukje van een met angsten en huiver vervulde mens - maar voor mijn smaak te schreeuwerig en te uitdagend om echt te zijn. (Geen enkel mens, zelfs een publieke vrouw niet, zal alle schaamte rond de schaamstreek zomaar buitengooien.) Zulke titel geeft trouwens een verkeerd beeld van deze moeizaam uitgeschreven zelfbelijdenis en zou de lezers, gewend aan sensatie en gecommercialiseerde sex wel eens verkeerd kunnen selectioneren.

Wat men dit werk verder nog kan verwijten is dat het wel eens tobberig is (vooral de losgeslagen woordenvloed van ‘straf 0’ tot ‘straf 4’ is een taaie boterham). Een beetje goedmoedige zelfironie kan zoveel innerlijke wonden helen en de eigen persoon zowel als het spreken over zichzelf heel wat lichter en aantrekkelijker maken. De waakzame Robberechts heeft het ontbreken van zulke mogelijkheden tegen het

[p. 703]

einde zelf als een tekort aangestipt. Maar om tot humor in staat te zijn moet men wellicht reeds een hogere graad van zelfaanvaarding hebben bereikt.

Tot slot. De schrijver sluit zich in dit werk herhaaldelijk aan bij Laurent Veydt en het moet gezegd worden dat persoonlijkheidsstructuur, schrijfhouding en thematiek van beiden verscheidene overeenkomsten vertonen. Er is echter een duidelijk verschil in niveau. Robberechts is eindeloos eerlijker: hij omzwachtelt zich niet in zelfgenoegzaamheid, pseudo-intellectualisme of artistiekerigheid, en ofschoon hij meer moeilijkheden te overwinnen had (Nederlands is niet zijn moedertaal) staat zijn vormkracht torenhoog boven de stuntelige brouwsels en het slecht vertaalde Frans van de man bij wie hij wil aanleunen.

Ik wens De grote schaamlippen veel succes toe, maar of dit moeilijke, gedepouilleerde, uiterst-persoonlijke geschrift in Vlaanderen voorlopig veel publiek zal vinden, is een andere vraag.