Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 115

[p. 285]

Kroniek
Marcel Janssens / ‘Wacht niet op de morgen’ - een getuigenis

Wie het werk van Maria Rosseels vooral sinds Ik was een kristen en Dood van een non gevolgd heeft, zal er wel van overtuigd zijn dat schrijven voor haar een zeer ernstige aangelegenheid is. Hoewel de tegenstelling (voor mij) niet veel zin heeft, zou men kunnen zeggen dat zij het schrijverschap meer existentieel dan esthetisch beleeft. Haar jongste roman, Wacht niet op de morgen (Leuven, De Clauwaert, 1969, 468 blz.), bevestigt in elk geval deze indruk. In het kader van een christelijk engagement dat zij intellectueel doorkijkt en vanuit het geweten met een doortastend radicalisme beleeft, schrijft zij ‘levensboeken’ waarin de hedendaagse gelovige heel wat van zijn problemen verwoord vindt. Maria Rosseels maakt in haar jongste boek - weer een historische roman, nu gesitueerd in Palestina in de 12de eeuw - een dwarsdoorsnede van de hedendaagse christelijke geloofsbeleving. Het boek handelt op verre na niet uitsluitend over het geloofspunt van het hiernamaals (‘het eeuwig leven’). Haar engagement vanuit de geloofsbeleving verhindert haar, het symbolum des geloofs als het ware punt voor punt te onderwerpen aan een zuiver intellectuele of dogmatische kritiek. Daartoe heeft zij de relevantie van de geloofsverwoording te sterk gerelativeerd. Waar het op aan komt, is een authentische beleving van de evangelische leer metterdaad en met het geweten. Zij tracht dan ook via haar verhalen te getuigen over een globale zingeving van het leven vanuit de leer van Jezus, liever dan op de manier van de vittende schoolvos aan een of andere statische dogmaverklaring te morrelen.

Zij neemt schrijven, d.w.z. getuigen, inderdaad radicaal ernstig op. Misschien al te ernstig? Indien schrijven een spél zou zijn, waarvan de ernst niet zozeer bepaald wordt door de materie uit het leven waarmee gespeeld wordt (waarover geschreven wordt), dan zou het haar wellicht helemaal niet kunnen boeien. Hoe zwaar het schrijven haar soms moge wegen ondanks de bedrieglijke schijn van radde vlotheid en een stevig métier (de jongste lang aangekondigde roman wou maar niet voltooid worden), toch blijkt zij niet buiten dit schrij-

[p. 286]

verschap als levensfunctie te kunnen. De ethische toedracht die zij aan het schrijverschap als verantwoordelijk en tot verantwoordelijkheid oproepend getuigenis toekent, stelt haar bij het schrijven van elk nieuw boek voor de gewetensvolle taak, niet haar lezer een verhaal-om-het-verhaal te bieden als schadeloos tijdverdrijf, noch hem mee te nemen op een vrijblijvend esthetisch vormavontuur, maar hem tot mee-denken uit te nodigen en voor zijn geweten te plaatsen. Dat geeft haar een aparte plaats onder onze romanschrijvers. In de romancière Maria Rosseels zit er nog altijd iets van de journaliste die de goegemeente verontrustte met haar enquêtes en reportages in de tijd dat de goegemeente nog kon verontrust worden door minder fundamentele vragen dan die in Wacht niet op de morgen overdacht worden.

Ik zei dat Wacht niet op de morgen over de eigentijdse christelijke geloofshouding handelt. En toch gebeurt dit via een historische roman over de verovering door de Sarracenen van de heilige stad Jerusalem, tachtig jaar na de triomfantelijke intocht van Godfried van Lotharingen. Wanneer de dosering van historische reconstructie en romancerende verbeelding in dit boek al een opmerkelijke verdienste is, dan lijkt mij de intellectuele, actualiserende doorlichting van dat verre verleden een nog grotere prestatie. Wie als reflexief lezer afstand kan nemen van het vrij spectaculaire gebeurtenissenverhaal dat Wacht niet op de morgen in menige passage is (meer bepaald in het derde deel), wordt mee opgenomen en betrokken in een omvattende bezinning omtrent de zin van het leven, de verantwoordelijkheid voor de naaste, het godsgeloof, de historische tekenwaarde van de mens Jezus, de tolerantiegedachte, het oecumenisme, de theologische geloofsverwoording, het geloof in een voortbestaan en wat weet ik al meer. Talrijk zijn de bezinningsstonden van de ik-verhaler Gilles de Malle, evenals de dialogen waarin deze God- en Jezuszoeker zijn vele vragen en zijn geringe, maar hoopgevende en stimulerende zekerheden uitpraat met gelijk- of andersgezinden (joden, moslims, enz.). Waarom worden deze actuele knelpunten van de christelijke aanwezigheid, als teken van tegenspraak in de stad van de mens, niet gedramatiseerd in een eigentijds verhaal, maar in een geschiedenis uit de christelijke middeleeuwen van acht eeuwen her?

Er kunnen wellicht verscheidene antwoorden gesuggereerd worden. Is het verleden voor Maria Rosseels maar een soort alibi dat haar vele mogelijkheden van travesti, incluis anachronismen, oplevert zonder dat zij op een riskanter en verontrustender manier rechtstreeks moet getuigen over hedendaagse geloofszaken? Ik kan niet geloven dat dit

[p. 287]

de doorslaggevende reden zou zijn die haar met haar globaal pakket geloofsproblemen zou afleiden naar de geschiedenisboeken. Ik weet niet of haar bekendheid met de film, meer bepaald de historisch-verhalende film van het betere soort, er voor iets tussen zit, maar ik meen dat de actualiserende interpretatie van de geschiedenis bij haar vooral samenhangt met haar opvatting van de roman als episch gebeuren. Zij dramatiseert of concretiseert ideeën en problemen; ik zou zeggen dat zij problemen ziet in concrete gestalten, in mensen en situaties. Zij dramatiseert haar problemen vooral in dialogen, die vaak redeneer- of twistgesprekken worden. Zij beeldt haar intellectuele dwarsdoorsnee wel degelijk uit in figuren, in gezichten, in karakters en in anatagonismen van personages. Zij visualiseert vragen en twijfels als epische krachtlijnen. (Ik denk bij voorbeeld aan het laatste bezoek van Gilles de Malle aan de heilige stad, waar het centrale probleem van de roman zichtbaar gemaakt wordt via een beschrijvende traveling-sequens rond de heilige plaatsen.) De geschiedenis van het westerse christendom biedt haar onuitputtelijke mogelijkheden tot dergelijke dramatisering en objectivering. Zij heeft er een handje van weg, die geschiedenis te laten resoneren met oude, maar hoezeer ook vertrouwde geluiden die de lezer telkens weer door hun ‘actualiteit’ verrassen. Haar belangstelling voor de geschiedenis kan ook samenhangen met het besef dat de geschiedenis van het Westen één grote dynamische eenheid uitmaakt, waarin het oude en het nieuwe onder de zon altijd samen aanwezig zijn in de dialectiek van de evolutie. Plaatjes-kijken in geschiedenisboeken over een ver verleden is voor haar zeker een leerrijke bezigheid, waarvoor zij zich overigens heel wat opzoekingswerk moet getroost hebben, maar de geschiedenis opvatten en beluisteren als één grote resonantieruimte van eeuwige vragen is zoveel zinvoller.

Vooral in haar laatste boek, Wacht niet op de morgen, verkrijgt de verhouding tussen verleden en actualiteit een zeer speciale zin. Het boek is gesitueerd ongeveer in het midden van twintig eeuwen westers christendom, en niet toevallig in Palestina, rond de ziekte van de melaatse christelijke knaapkoning Boudewijn, die door een joodse arts, Mattanja ben Toda, verpleegd wordt. Maar vanuit de 12de eeuw en vanuit het heilig land blikt de verteller Gilles de Malle nog een heel eind verder terug, nl. naar de bronnen van het christendom in de persoon van de Jood Jezus van Nazareth. Als het gebeurtenissenverhaal een reconstructie bevat van een situatie binnen het westerse christendom in de 12de eeuw, dan beweegt het boek zich op het

[p. 288]

symbolische vlak (het vlak van het getuigenis) binnen de spanning tussen de eerste eeuw en de twintigste. Centraal in het getuigenis van Gilles de Balle is immers het stimulerende inzicht dat de christelijke geloofsbeleving altijd opnieuw moet herbrond worden aan de liefdeleer van de historische en in geloof verkondigde mens Jezus. De noodzaak van de herbronning aan het zuivere begin legt meteen het verband tussen het verleden dat voortlevende aanwezigheid wordt, en de actualiteit die de stimulerende levenskracht van het verleden bestendigt. Tussen die twee polen staat Gilles de Malle ongeveer in het midden. Hij bekritiseert zijn tijd en zijn geloofshouding, hij ondervraagt radicaal de geloofsvormen en de termen van de geloofsverwoording in zijn cultureel milieu na elf eeuwen christendom. Ik heb al gezegd dat zijn kritiek op merkwaardige wijze geactualiseerd wordt naar onze tijd toe. Maar hij getuigt nog meer voor de mens Jezus die hij in Palestina a.h.w. in levende lijve ontmoet, opnieuw ontdekt en in zijn eigen leven gaat inlijven en bestendigen. De bekeringsgeschiedenis van Gilles de Malle bestaat erin dat hij leert verzaken aan zijn onbezonnen imperialistische zekerheden die hij in het klooster van Sint-Gerasius in Artois meekreeg als zogezegd onwrikbaar geloofsbezit, en dat hij, geïnspireerd door de levende Jezus, het geloof gaat zien als iets dat elke dag moet veroverd worden en waargemaakt in geweten. Op dat beslissende niveau van de geloofspraxis zijn de vitterijen van de schriftgeleerden van minder belang. Wacht niet op de morgen eindigt met de stichting in Damascus van een leprozerie voor lijdenden van alle confessies. De ‘bekeerde’ Gilles zal er met de joodse arts Mattanja een stukje Aïn Sha-ir, een stukje paradijs of eeuwig leven op aarde trachten te verwezenlijken. Als ‘het eeuwig leven’ voor de christen betekenen zou dat hij zijn leven naar het model van Jezus' liefdeleer zinvol voltooit, dan kan Gilles de Malle rustig zeggen (zoals de oorspronkelijke titel van dit boek luidde): ‘...en het eeuwig leven. Amen.’ In en door dat engagement voor de lijdende medemens voltooit hij zijn bekeringsgeschiedenis en resumeert hij, naar ik meen, het getuigenis van de schrijfster. In het evangelie staat dat ‘niet allen tot het eeuwig leven zullen komen’. Gilles die niet wachtte op de morgen om Aïn Sha'ir te stichten, is er geweest.